7


  • Учителю
  • Жоқтаудың ғұрыбы Мәшһүр Жүсіптің жоқтаудың мысалында

Жоқтаудың ғұрыбы Мәшһүр Жүсіптің жоқтаудың мысалында

Автор публикации:
Дата публикации:
Краткое описание:
предварительный просмотр материала





Мазмұны:





I. Кіріспе.

1.Қазақ халқының ғұлама ғалымы, зерттеушісі, әйгілі фольклорист, ақын Мәшһүр Жүсіп Көпеев.

II. Негізгі бөлім.

1. Жоқтау халық поэзиясының көне түрлерінің бірі.

2.М.Ж.Көпеевтің қолжазбаларын В.В.Радлов қолжазбаларымен салыстыру

IV. Қорытынды мен ұсыныстар

V. Пайдаланған әдебиеттер тізімі

VI. Қосымшалар





















































Тақырып: Жоқтаудың ғұрыбы Мәшһүр Жүсіптің жоқтаудың мысалында

Зерттеудің мақсаты:

Ақын жинақтаған ауыз әдебиеті үлгілерінің қаншалықты маңызды екенін, бізге жеткендігі, оның бағалылығын таныту. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының халық ауыз әдебиетіне жататын жоқтауларды жалпыға жария ету.

Міндеті:

  • М.Ж.Көпеевтің өмірбаянына қысқаша шолу;

  • Жоқтау туралы мәліметтермен танысу;

  • М.Ж.Көпеевтің шығармаларындағы сөздер мен сөз тіркестерін В.В.Радлов шығармаларындағы сөз бен сөз тіркестерімен салыстыру.





Болжамы:

егер орыс тілінде оқытатын мектепте әдебиет сабағы бойынша бағдарламада М.Ж.Көпеев туралы сағат саны көбейсе, арнайы курс жүргізілсе, М.Ж.Көпеевтің шығармашылығына ерекше көңіл бөлінсе, оқушылардың білімдері терең, тіл байлығы мол, әсем, ойы ұшқыр, көркем және қызығушылықтары жоғары болатыны дәлел.

Зерттеудің жаңалығы :

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының қазақ әдебиті үшін еткен еңбегі баға жетпес мұра.













































Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы (1858-1931, Павлодар облысы, Баянауыл ауданында туған) - ұлы ойшыл, фольклор танушы, этнограф, тарихшы, философ, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің белгілі тұлғасы. Мәшһүр-Жүсіп араб және парсы тілдерін жетік білгенімен қоймай,көп тілді білген ғұлама.

Мәшһүр-Жүсіп (Адамжүсіп) - ғұлама ғалым, әйгілі фольклорист, тарихшы, ақын, әулие 1858 қой жылы, ережеп айында, жұма күні әкесі - Көпей марқұмның 42 жасында, анасы - Танашқызы Ұлбаланың 18 жасында Қызылтауда Ашамайтас деген жерде дүниеге келген.Мәшһүр - Жүсіп туған күні Қашқынбай, Босқынбай, Қармыс балалары, Босқынбайдың әйелі Қисық жерден көтеріп алып, кіндігін кескен. Мәшһүр-Жүсіп қисықтық, қыңырлық мінез сол кіндік шешемізден жұққан деп отырады екен.

Ол өлең жазумен қатар, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастырумен де айналысты. Шежірелер мен айтыстарды, көптеген тарихи жырларды хатқа түсіріп, кейінгі ұрпаққа аманаттады. Сонымен бірге, ол күллі ғұмырын қазақ халқын сауаттандыруға жұмсады десек те болады. «Қазақтың жері», "Күн батысы - Сырдария, күншығысы - ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі - Жетісу өзені, солтүстігі - Еділ, Жайық. Бұл қазақ иесіз жатқан жерге келіп ие болған жоқ, ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен кеше Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнібек заманында жаннан кешіп, сусын орнына қызыл қан ішіп, жаудай алысып, жаттай салысып, күні-түні атысып, қара қанға батысып, шыбын жанын нысанаға байлап, не маңғаз, сарбаздары жау жолында оққа ұшырап өліп, сөйтіп алған жері еді..."

10-15 жасынан бастап-ақ өлең жазып, хат жазарлық болғаннан-ақ Мәшһүр Жүсіп халық әдебиетін ел аузынан да, қағаз бетінен де жинаумен айналысады.

Мәшһүр Жүсіп жинаған фольклор үлгілерінің басым көпшілігі - аңыз бен әңгімелер. Мұндағы аңыздар: жер-су аттары.

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының аңыз-әңгімелерді, тарихи әңгімелерді, шешендік сөздерді қағазға түсірумен ғана шектелмей, фольклордың басқа да жанрлық түрлерін, атап айтқанда, тұрмыс-салт жырларын, эпос, ертегі, мақал-мәтел, ақындар айтысын, т.б. жинағаны белгілі. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы жинаған фольклорлық үлгілерге жанрлық жағынан келетін болсақ, ел аузынан тұрмыс-салт жырларының 30-40 шақтысы топталған.

Ол ел арасынан: "Қамбар батыр", "Ер Тарғын", "Ер Көкше", "Ер Сайын", "Нәрік ұлы Шора батыр", т.б. тәрізді батырлар жырында, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу", "Алтынбас-Күмісаяқ" т.т. лиро-эпостық жырларды да, сондай-ақ "Киік", "Бозторғай", "Дін үйренетұғын" тәрізді басқа шығармаларды да жинаған. "Қозы Көрпеш-Баян сұлу", "Ер Тарғын" жырларын Мәшһүр Жүсіп 1866 жылы 8 жасында-ақ Қамар хазіреттің қолжазбасынан көшіріп алғанын білеміз. Ал "Алтынбас-Күмісаяқ"- 200 жолдан тұрады дей отырып, бұл жыр үлгілерін жинаған В.Радлов екендігін Мәшһүр Жүсіп көрсетіп кеткендігінің де куәсі болдық. Бұл үлгілерді Мәшһүр Жүсіп В.Радлов жинағынан ала отырып, олардың бәрін қолжазбаның әр жеріне шашыратпай, бір жеріне ғана топтастыра орналастырған. Сондай-ақ, қолжазбалар ішінде "Сайын батыр" жырының көлемі 2000 жолдан тұрады деген де дерек бар.

Зерттеуші ел арасынан түрлі ертегілер де жинаған - "Еділ-Жайық", "Көр ақтарған Жаманбай", "Баһырам патша туралы", "Есен тентек туралы", "Ертеде бір хан болыпты" , " Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама", " Еңсегей бойлы Ер Есім", "Алаша хан", " 7 жасар Желкілдек", "Ер Төстік", "Әз Жәнібек және бір ұста", "Екі патша", "Әділ би", "Сүйіндік:Олжабай батыр, "Тама Сарыбас мерген", т.б.

Халық поэзиясы үлгілерін, оның ішінде мақал-мәтелдерді Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің ерінбей ұзақ жинағаны мәлім. Фольклордың басқа жанрларына қарағанда, мақал-мәтелдерді жинаумен айналысу фольклорист-ғалымнан ұзақ уақыт пен қажымас ізденуді, еңбектенуді қажет ететіні белгілі. Себебі, мақал-мәтелдер дайын күйінде жеке-дара кездеспейді. Оларды айтушының не ауызекі сөзінен, не қолжазбалар ішінен, туындылар арасынан іздеп табу арқылы қағазға түсіру керектігі аян.

Мәшһүр Жүсіп сондай-ақ ақындар айтысының не бір тың үлгілерін де жинаған. Мәселен, "Ұлбике қыз бен Күдері қожа айтысы", "Ұлбике қыз бен Қарақалпақ Жанкел ақын айтысы", "Ұлы жүз Үйсіннен шыққан Үмсін қыз бен Заман қожа айтысы", "Шоң, Торайғыр ақыны Орманшы Сақау ақыны мен Қаракесек қызы Тоғжан айтысы", "Қалдыбай қожа мен Соқыр Шөже айтысы", "Соқыр Шөже мен Қаракесек ақыны Балта айтысы", "Қаракесек Қамбар Жанақ пен Найман Сабырбай айтысы", "Қаракесек Қамбар Жанақ пен Найман-Түбек айтысы", "Қаракесек Қамбар Жанақ пен Орманшы- Сақау ақын айтысы", "Қуандық-Алтай бір ақыны мен Найман қызы Опан айтысы", "Керей-Тұрлыбике ақыны Үрімбай ақыны мен Арыстанбай ақын айтысы", "Айдабол-Күліктің Күлігінен шыққан Жамшыбай ақыны мен Найман-Түбек айтысы", "Ақбала қыз бен Боздақ жігіт айтысы", " Қыз бен жігіт айтысы" тәрізді ақындардың сөз қағыстырулары Мәшһүр Жүсіп қолжазбаларында белгілі бір тәртіппен, реттілікпен берілген.

Сондай-ақ қолжазба ішінде ақын айтыстың: "Қыпшақ Өске Тәтті қыз", "Қолға түскен Алтай жігіт -Найман Опан қыз" айтысы 46 жолдан, "Шортанбай қожа мен Арыстанбай ақын" айтысы 100 жолдан, "Шал мен қыз", "Шөже мен Қалдыбай", "Жанақ пен Түбек", "Ұлбике мен Күдері" айтысы - 106 ауыз өлең, "Жанкел мен Ұлбике" айтысы - 100 ауыз өлең, "Заман қожа мен Осы қыз" айтысы - 50 ауыз өлең, "Тоғжан мен Сақау" айтысы - 78 ауыз өлең т.б. деген түрлерін қанша жолдан тұратынын дерегімен де бірге берген.

Ақын қолжазбаларында көптеген ақын жыраулардың өлең мен қиссалары, дастандары т.б. бар: Бұхар жырау, Мәделі қожа, Сақау ақын, Ақан сері, Шернияз т.б. өлеңдері, Қоңырат Сапақ датқа ақын, Үйсін Үмсін қыз, Заман қожа, Тоғжан, Қалдыбай қожа, Шөже ақын, Арғын- Қамбар Жанақ, Найман Сабырбай, Найман Түбек, Найман-Опан қыз, Орынбай, Шортанбай қожа, Күлік-Жамшыбай, Қаракесек Балта, Көтеш, Ақмолла, т.б. ақындар туындыларын қағазға түсірген.

Бұл жинаушылық барысында белгілі фольклорист-ғалымдар: Ш.Уәлиханов, В.Радлов, Г.Потанин, т.б. тәрізділер сияқты Мәшһүр Жүсіп те өзіндік жинау әдісіне сүйенгені белгілі. Олар: тілдік ерекшеліктерді сақтау, дәлділік, айтушы аузынан сол қалпынан көшіру, арнайы бір тақырыпқа материал жинау, т.б.

Сондай-ақ айтушы не айтты - бәрін түгел қалдырмай жазу шарты, еш сөзін қысқартуға, алып тастауға немесе өз жанынан басқа бір нәрсені қосуға мүлде болмайтындығы, диалектілік ерекшеліктер болса оны да тастамай көрсетіп отыру керектігі жөніндегі т.б. талаптар барлық фольклорист ғалымдар үшін ортақ. Сол тәрізді шығарманы кім, қашан, қайдан, кімнен естіп жаттап алды деген сауалдарға жауап жазу керектігі тәрізді талаптарды Мәшһүр Жүсіптің орындап отырғандығы бізге мәлім.

Мәшһүр Жүсіп жазбаларында фольклордың барлық жанрлары қамтылған. Егер жанр бойынша жіктеп жүйеге келтірсек, ертегілерден 15 шақты мәтін үлгі; батырлық жырлардан - 5-6; ғашықтық жырдан - 2-3; қисса-дастандардан - 11-12; тұрмыс-салт жырларынан - 30-40 шақтысы; аңыз-әңгімелердің - 200-300 үлгісі; жаңылтпаштың - 100-150 шақты көлемі; жұмбақтың қара сөз бен өлең түріндегісі - 50 шақтысы; мақал-мәтелдердің 2,5 мың жолдық мөлшері; ақындар айтысының 27 үлгісі; 30-40 шақты ақын-жыраулардың өлеңдері, дастандары т.б. орын алған. Сондай-ақ қолжазбалар ішінде шежірелер, діни өлеңдер мен нақылдар, әлі баспа бетін көрмеген күлдіргі сөздер топтамасы, т.б. нұсқалары бар. Мұндай үлгілерді жинағанда аражігін бөліп-жармай, жаңа-ескі деп қарамай, шамасы келгенше фольклордың әр жанрын қамтып, барлығын жан-жақты жинауға тырысу тек Мәшһүр Жүсіп ерекшелігі емес, сол тұстағы көптеген ғалым-фольклоршылардың шарты.

Мәшһүр Жүсіп өзі жинаған үлгілерінің көлемін белгілеп отырған. Мәселен, "Ғылым білімі" кітабы 129 сахифадан тұрады дей отырып, оның ішінде 12 аят, 18 хадис, 43 мақал, 114 ауыз өлең бар десе, ал "Әмір" әңгімесі 26 сахифадан, 104 ауыз өлеңнен тұрады дейді. Мұндағы сахифа - араб сөзі, "бет", "парақ", "газет" деген мағынаны береді.

Бұлардан басқа қолжазбаларда мынадай мәліметтер берілген: "Хазірет Юсуф пайғамбар", "Шайқы Бұрқы әулие мекіре балықтан туған", "Сарыарқа тарихы", "Шоң, Торайғыр билер", "Абылай аспаған сары бел", "Қоқан хандары тарихы", "Кіші жүз ұрандары мен рулары", "Шанышқылы Бердіқожа батыр тарихы", "Едіге мен Төле би", "Көлеби батыр", "Олжабай батыр тарихы", "Абылай хан", "Махамбет деген батыр шығыпты деп барып тапқан 92 батыр" турасында, қазақ шежірелері (Орта жүз тарихы, Мейрам сопы тарихы, Қуандық, Қаракесек, Найман, Қыпшақ тарихтары), "Барпық әңгімелері", күлдіргі сөздер, "Қаракесек пен төрелер ұраны" туралы, Мөңке би, Досбол би, Қожакент пен Өзкент, т.б. қалалары турасында, "Ошақты Қоңырбай қалпе" әңгімесі, "Хазірет Нұхқа 370 жасында пайғамбарлық берілді", діни нанымдар т.б., Сарман, Қиғара, Қосдәулет билер хақында, жыл басы туралы, Орманшы ақсары Шотана батыр жайындағы деректер орын алған.

Қолжазбадағы кейбір материалдардың жазылған жылдары да көрсетілген. Мәселен, "Төбет ішіндегі Жанкелді" деген әңгіме 1908 жылы жазылды десе, "Бір ханның жалғыз баласы өлгенде" деп басталатын шығарма 1921 жылы хатқа түсірілді деген белгілер бар.

Жалпы ауыз әдебиеті мен фольклорлық нұсқаларды жинаушылардың көпшілігі ұстанған дәстүрдің бірі - экспедициялық әдіс екені белгілі. Бұл экспедиция сапарларында В.Радлов, Г.Потанин, Ә.Диваев т.б. сынды ғалымдар көптеген ауыз әдебиетін жинайтын тілшілер мен өз елінің мәдениеті мен фольклорына жанашыр көзқараспен қарайтын энтузиаст адамдардың да көмегіне сүйеніп отырғаны мәлім. Және де фольклорист-ғалымдар қолданған мұндай тәсіл фольклорлық үлгілердің жанр жағынан жан-жақты жиналуына негіз болды.

Жинаушылықтың осы формасын "экспедициялық" әдісті Мәшһүр Жүсіп те көп қолданған. Бірақ жинаушылық барысында Мәшһүр Жүсіп жоғарыдағы фольклорист-ғалымдар тәрізді тілшілер, т.б. көмегіне сүйенбеген. Мәшһүр Жүсіптің қазақ тілін жете меңгергендігі, бір жағынан, оның жинаушылық қызметінің тілдік қиындықтарға ұрынбауын негіздесе, оның жинау жұмыстарының тез қарқынды жүруіне де, фольклорлық үлгілерінің мол болуына да ықпал етті.

В.Радлов, Г.Потанин тәрізді фольклорист-ғалымдар фольклорлық үлгіні жинағанда жанрдың көнелігіне баса назар аударып, көмекшілеріне көбінесе сол жағын көп тапсырғаны байқалады. Онысы дұрыс та, әдетте бір ел өкілі екінші бір халықтың тарихын, әдет-ғұрпын білгісі келсе, ең алдымен оның фольклорын, яғни әсіресе көне жанр түрі - аңыздарына зейін салатыны мәлім. Сол арқылы бүкіл халықтың түсінігін, арман-ойын, салт-ғұрпын, мәдениетін, т.б. түсінеді. Мәшһүр Жүсіп болса, халыққа сол кезеңде "не керек" дегендерді аражігін ашпай жинай берген. Яғни, елінің тарихын, әдет-ғұрпын, халықтың мінез ерекшеліктері, тұрмыс-салты, т.б. жақтары - бәрі қажет боларын сезініп, неғұрлым ауқымды жұмыстар атқарған. Сонымен жинаушылықтың негізгі мақсаты халыққа "не пайдалы" деген тұрғыдан жүргізілгендіктен де басқа дамыған елдер қатарында өмір сүру үшін қазаққа не қажет, өскелең ұрпақты қалай тәрбиелеген жөн, ол үшін қандай үлгі-өнеге боларлық іс-әрекет қолдану керек. Сондай-ақ тарихтың қай кезеңдері: үлгілі билер мен айбарлы хандар заманы ма, әлде аты аңызға айналған Асан қайғы мен Жиренше шешен тәрізді бабалар дәуірі ме, қайсысында кейінгілер тағылым аларлық қаншалық мән жатқандығы - бәрі Мәшһүр Жүсіпті қызықтырған. Осының бәрі Мәшһүр Жүсіп жинаушылығының негізін құрайды. Міне, бұдан біз Мәшһүр Жүсіптің фольклористік концепциясы оның демократиялық, ағартушылық көзқарасынан туындағанын көреміз.

Қазақ халық әдебиетінің жиналу тарихын сөз еткенде, өз әріптестеріне Ш.Уәлиханов, В.Радлов, Ә.Диваев, т.б. қарағанда, соларға үндес ететін ортақ сипаттарымен қатар Мәшһүр Жүсіптің өзіндік ерекшеліктері мол екеніне алдымен көңіл бөлу керектігін айтқымыз келеді. Шығыс, батыс мәдениетін, қазақ тілін жетік меңгерумен бірге араб, парсы, орыс, көне түркі тілін жете игеруі және ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ даласын көп аралауы нәтижесінде Мәшһүр Жүсіптің қазақ халық әдебиетін өз замандастарына қарағанда, анағұрлым мол жинап, ол туралы кеңірек зерттеу жүргізу мүмкіндігі болды. Мәшһүр Жүсіп жазып қалдырған көп материалдарды шолып қарай отырып, оның жинаушылық еңбектерін саралауға бастайтын мынадай ерекшеліктерін жинақтап айтуға болады.

  • Біріншіден, Мәшһүр Жүсіп ертегінің, не аңыздың қысқартылған сұлбасын, шығарма фабуласын берумен шектелмеген. Ақын белгілі бір материалды ел арасындағы айтылу қалпын сақтай отырып, неғұрлым толық қамтып отырған.

  • Екіншіден, әрбір сөздің сол кездегі дыбысталу қалпын, орфоэпиясын ескеріп, белгілі бір сөздерді естілуі бойынша қағазға түсірген. Әсіресе, сөздің дыбыстық әуезділігіне, өзара үндесуіне көп көңіл бөлінетінін, дыбысталу сапасының сөз мағынасына, сол арқылы шығарма көркемділігіне пәрменді ықпал жасап отыратынын бағамдасақ, бұлай жазу қазақ тіліндегі сөздер фонетикасы тарихын жасауда да елеулі рөл атқаратынын дәйектеуге болады.

  • Үшіншіден, Мәшһүр Жүсіп қай материалды кімнен қандай жағдайда қалай жазып алғанын жеткізіп отырған. Демек, ол қалдырған жазбалардың тарихи, этнографиялық, т.б. мәні айрықша болатыны күмәнсіз.

  • Төртіншіден, ел тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпын кең білген Мәшһүр Жүсіп жинаған материалдарға деген өз бағасын, байқауларын қоса жазып отырған. Соңғы айтылғандары Мәшһүр Жүсіптің естігенін құр жазып алумен ғана емес, оларды саралап, белгілі бір тарихи жағдай, ел ахуалымен салыстырып отырған зерттеушілік еңбегін көрсетеді.

Мәшһүр Жүсіптің фольклорист ғалым ретінде қалыптасуының үш қайнар көзі бар.

  • Бірі - өз елінің ауыз әдебиеті мен фольклор үлгілерінен тұратын бай мұрасын қабылдауы;

  • Екіншісі - шығыс елінің, оның ішінде орта ғасырлық ғалымдар жетістіктерін игеруі;

  • Үшіншісі - батыс ғалымдары, оның ішінде орыс зиялыларының әсері.

Ауыз әдебиеті мен фольклорлық үлгілерді жинау барысында Мәшһүр Жүсіп белгілі бір жинау принциптеріне сүйенген. Ол ақынның ағартушы-демократиялық көзқарасынан туындаған. Ең алдымен айтатын нәрсе, Мәшһүр Жүсіп фольклорды өзгертуге, түзетуге жатпайтын асыл мұра деп білген, мәтінді сол қалпында хатқа түсіру шартын ұстанған. Сол себепті, Мәшһүр Жүсіп кімнен не алса да көрсетіп отырған.

Мәселен, "Әз Әйтеке би" әңгімесінде бірнеше мәтелдер шоғыры беріледі де, оның иесі, яғни жеткізушісі есебінде төрт Шөмекейге қараның ханы болғанын тілге тиек еткен.

Мұндай мысалдар ақын қолжазбасында көптеп кездеседі. Екіншіден, фольклорды тұрмыстың қажеті, елге білім, тәрбие беретін құрал деп білген. Сондықтан, әр мәтіннің шығу тарихын, айтылу жағдайын, қалай тарағанын анықтап отырған. Мәселен, Мәшһүр Жүсіп жинаған "Малшы Алтай" әңгімесі. Мұнда Қуандықтың баласы Алтай деген жігіттің Піспекбайдың жылқысын ерінбей, жалықпай тер төгіп, адал еңбегі арқасында жұттан шашау шығармай аман алып шығуы баяндалады. Жылқышының таза көңіліне, адалдығына т.б. қасиеттеріне тәнті болған бай оған өз қызы Байбикені қосады. Кейін Байбикеден туып, тараған ел "Жоғарғы Алтай" аталатындығы сөз болады.

Жоғарыдағы деректерге қарағанда, Мәшһүр Жүсіп фольклорлық үлгілерді тек үлгі-өнеге, т.б. үшін ғана жинамаған тәрізді. Автор сол нұсқалар арқылы өзіндік ой-топшылауларын да бірге беруге тырысқан. Яғни, фольклорды халықтың сана-сезімінің өзіндік көріну формасы деп бағалағандығын көруге болады. Ал, бұл Мәшһүр Жүсіптің жинаушылық пен зерттеушілігінің бір арнада тоғысқандығын дәлелдейді. Үшіншіден, Мәшһүр Жүсіптің фольклорды ауызша тарих, тарихтың көзі деп тануы. Бұған, мысал ретінде Абылай ханға қатысты 16 әңгімелер циклін келтіруге болады. Мұнда ханның жас кезінен қайтыс болғанға дейінгі кезеңдері келтіріледі. Жалпы бұл әңгімелерде қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын қалмаққа қарсы елдің бостандыққа, тәуелсіздікке күрес жолы сипатталған. Яғни, қиын қыстау кезде ел басына хан боп көтеріліп, өзінің сенімді билері мен батырларына сүйенген хан Абылайдың жаужүректілігі, даналығы, ақылдылығы, тапқырлығы, ең бастысы, елдің бірауыздылығы, бірлігі, татулығы, ынтымақтығы, т.б. арқасында халықтың өз арманына, мұратына жеткендігі айтылады.

Жинаушылықтың төртінші ұстанымы - фольклорды Мәшһүр Жүсіптің филологиялық тұрғыдан қарастыруы, яғни сөз өнері деп білуі. Ол фольклордың ел арасында ерекше мәртебеге ие екенін, қазақтың сөз өнерін аса жоғары қастерлейтінін барынша айқын көрсетуге тырысқан. Мәшһүр Жүсіптің халық арасында ең алдымен ақын-жазушы ретінде танылғанын ескерсек, онда оның фольклорды өз шығармаларына да арқау етіп отырғаны, сонымен бірге оны тіл байлығының, сөз өнерінің, т.б. қайнар бұлағы есепті бағалағаны анық.

Мәселен, ел аузындағы "Жиренше шешен" аңызын қолжазбасына түсірген Мәшһүр Жүсіп, ол турасында өзінің көзқарасын да білдіріп кеткен. Онда: "Міне, жігіттер, бір ауызды сөздің түбін, төркінін білемін деп ізлегендіктен қалыңсыз бір ханның қызын алды. Өз ханының сатусыз, пұлсыз уәзірлігін алды. "Жігіттікте жаннан кеш те, іс қыласың, өлесің, өлмесең, кісі боласың!"- деп бұрынғының айтқаны осы!" - делінген ақын тамсануы да бар. Ал "Шоң биге" қатысты жинаған әңгімесінің бірінде Мәшһүр Жүсіп, құны жүз бие болатын сәукелені екі ауыз сөзбен-ақ Сақау ақынның ақысыз, пұлсыз алғандығын ескертіп өтеді. Осыдан көріп отырғанымыздай, Мәшһүр Жүсіп сөз өнерін, т.б. дәріптеуге арналған фольклор үлгілерін көбінесе тарихи адамдар есімдерімен ұштастырған. Фольклор үлгілерін жиыстырғанда Мәшһүр Жүсіптің билер сөзінің де ұлттық мәдениетіміздің бір көрінісі, айнасы екендігіне көңіл бөлгені байқалады.

Жинаушылықтың бесінші ұстанымы - Мәшһүр Жүсіп фольклорды этнографиялық мәліметтердің көзі деп қарастыруын аламыз. Яғни, белгілі бір халықтардың шығу тегіне, рулық құрамына, қоныс аударуына, қалыптасуына, тіпті олардың тұрмыс-тіршілігіне, қоршаған табиғи ортасына, киетін киімдері мен кәсібіне, рухани мәдениетіне т.б. қатысты деректердің Мәшһүр жазбасында молынан ұшырасуы назар аудартады. Мәселен, "Бұл қазақ қай уақыттан үш жүз атанған" әңгімесі ішінде "Алаш" деген қай ел, не себепті олай айтылғандығы, "Жүз" деген атау қайдан шыққандығы төңірегіндегі аңызға ақын өз көзқарасын да бірге берген: "Бұрынғы заманда қазақтың Жүз деген де аталарының аты болса керек. "Жүз" деген атты ұруға, "Алаш" деген атты ұранға қойып, жауға шапқанда "Алаш, алаш" деп шабыңдар, "Алаш, алаш" демегенді әкең де болса ұрып жық деп бата қылысыпты. Кеше "Алаш алаш болғанда, Алаша хан болғанда, үйіміз ағаш, ұранымыз Алаш болғанда үш жүздің баласы қазақ емес пе едік" деп айтылған сөз сонан қалды. Бұл Алаша ханнан бұрын қазақ ел болып, өз алдына отау тіккен емес, әр жұртқа бұратана қоңсы болып жүрген.

































Жоқтау - кәдем фольклордың жанры. Ол көп мәдиниет үшін тән. Жоқтау-халық поэзиясының көне түрлерінің бірі. Жоқтаулар Ежелгі Грециядан бастауды алған бұрыңғы заманнан келген халық поэзиясының бір түрі болып есептеледі. Жоқтауларда ерекше аянышты саздылық бар. Мұнда орындаушының күйініші айтылады. Бұл күйініште нақты оқиға бейнеленеді. (мысалы, жақын адамның өлімі немесе тылсым келген апат.) Көптеген мәдениет түрлерінде жоқтауды тек әйелдер атқарған, бірақта, кейбір халықтарда (курдтар, сербтер) өздеріне тән еркек адамдардың жоқтауы болған. Жоқтаудың негізгі контексті- бұл жерлеу рәсімі. Жоқтау тәуліктің жарық кезінде орындалуы тиіс. Балалар мен тұрмыс құрмаған қыздарға жоқтау айтуға тыйым салынған (қайтқан адамның қызына жоқтау айтуға болады).

Жоқтаушылардың басты ерекшелігі- суырып салып айту. Жоқтаушылар әрқашан әртүрлі орындалады. Әр жоқтау бір мезгілде қалыптасады. Жоқтаулар бір уақытта эмоциялы әсерленушіліктің жоғары шырай тиісті айту және спонтанды сөздің сипатты кейіп болу. Әдетте, жоқтау қайғылы дауыспен, шын жүрегімен және жан-танымен жырлануы тиіс.

Қазақ халқының шығармашылығында жоқтау жыры ерекше орын алып отыр. Ол өлген адамдарға айтылады. Қазақтар өлген адамдарды жоқтау әнімен соңғы сапарға шығарып салады. Жоқтау жырында уайым-қайғы, қайғы-қасірет, қайта келмес адамдардың жақсы істері еске алынады. Жоқтау жырын ақындар немесе қайтқан адамның анасы, апалары шығарады. Жоқтау- бұл діни салт емес, бұл салттық ата жолы. Жоқтау адамның қадір-қасиетін еске түсіретін жыр. Жоқтау- бқл осы дұниемен, ақиреттің аралық байланысы.

Халық қазынасын жинаушының қолжазбасында жоқтау біршама орын алған. Халықтың дәстүрі бойынша «өлім көркі-жыламақ. Ойын көркі -жырламақ» - деп түсінілген. Сонымен , жалпы жоқтау дегеніміз не? Ол қандай туынды? Бұрын жазылып қалған, қағазға түскен ел ауызында жүрген жоқтаулардың үлгілеріне қарағанда, жоқтау белгілі бір тарихи адамның кім екені, қай жердікі, қандай рудан екені, деректер өте қысқа түрде болса да баяндалады. Жоқтау адам дүние салған соң барып шығарылады. Жоқтаудың 3 түрі бар: біріншісі, өлген адамның балалары шығарған (әсіресе, қыздар) жоқтаулар; екіншісі, өлген адамның анасы не жұбайы шығарған жоқтаулар; үшіншісі, белгілі бір ақын, жыраулар шығарған жоқтаулар. Жоқтау азаматтың жетісін бергенде, қырқын бергенде, асын бергенде міндетті түрде айтқан. Жоқтауды кім және қалай айтады? Жоқтауды созылынқырап айтылатын, ғасырлар бойы қалыптасқан бірнеше сарыны бар. Жоқтау әдет-ғұрпы, тұрмыс-салт жырларына жататын өте көне жыр. Жоқтау жырларға тән үлкен ерекшелік- мұндай қайтыс болған ел азаматының өмірі барынша шыншылдықпен, дәлдікпен баяндалады. Бұл жағынан жоқтаулар ел өмірінің тарихын тануда бірден бір реалистік туындылар деп қарауға болады.

Қазақ әдебиетінің тарихында М.Ж.Көпеев тек жазушылық еңбегімен ғана емес, ұлттық ауыз әдебиетінің мұралары мен тарихи мағлұматтарды, әдет-ғұрыптарға байланысты деректерді әрі жинаушы, әрі зерттеуші, ірі фольклорист, этнограф ретінде ерекше орын алады. Фольклоршы ауыз әдебиетінің үлгілерін қағаз бетіне түсіруімен ғана шектелмей, оларды өзіңше топтап, бөлшектеген. Мәшһүрдің фольклор үлгілерін тек жинаушы ғана емес, сонымен бірге өзіңше ой қорытып, туған жоқтауларды кім-кімге шығарғанын ескертіп отырған. «Мұса» (Шорманов) атты шығарған жоқтау ең көлемді жоқтауларының бірі. (345 жол)

Жоқтау жырларында халқының айтулы ұл-қыздардың дүниеден мезгілсіз өтуі ауыр қайғы, орны толмас өкініш екені айтылады, өлімге, ажалға наразылық білдіреді. «Аһ » ұрған сарыны естіледі. Мәселен, «Батырбек дегеннің қызы Балғын өлгенде шешесінің жоқтауы» дегенде:

Досманенің бауыры жалғыз талды,

Аямаған бір құдай жалғызды алды,

Елу беске кеткенде сұмырай Бәтен,

Жалғызынан айырылып аңырай қалды, деп, баласын іздеген ана ішкі шерін ерекше аңыратып, көз жасын көл етеді. Ақынның бұдан басқа да жоқтау өлеңдері бар.

Жинаушының қолжазбалар қорында бұдан басқа бірнеше жоқтау («Кеңгірбай өлгені», «Бопаның қарындасының күйеуі өлгенде жоқтағанда») т.б. М.Ж.Көпеевтің жинап қалдырған халық ауыз әдебиетінің нұсқаларын арнайы зерттеген З.Сейітжанов былай дейді: «Мәшһүр тек адамдарға байланысты жоқтаулармен шектелмей, жан- жануарларға да байланысты айтылған жоқтауларды жинаған.» Бір саясатшының қаршығасы өлгенде жоқтап шығарған өлеңі.

Көкжендет мойның ұзын,

Шалғын қысқа,

Салғанмен жалықпастан

Талай құсқа,

Алты қыз, он бір үйрек

Бір жерде алып, сен

Дуадақ жолықпады

Байғұсқа.













Жоқтау өлеңдері.

Бұрыңғы жоқтау үлгісі. Алматыдағы қолжазба қорындағы Мәшһүр Жүсіптің өз жазбасы 1170 «а» папка, 26-28 беттері бойынша әзірленіп, көз болған В.В.Радлов кітабымен (Ел қазынасы ескі сөз. Алматы, Ғылым,1994) салыстыру жүргізілді. Сараптау кезінде төменде көрсетілгендей, көп өзгеше болуы тағы да бұл үлгінің ел ішінде түрлі нұсқалы болуы мүмкіндігін, сонымен бірге бастапқы жинаушының қазақ тілі бояуы түрлішелігін байқай бермеуі ықтималдығын қоса аңғартады. Енді мысалдар келтіріп, нақты дәйектеу жүргізейік. В.В.Радловта және Мәшһүр Жүсіп жазбасында: «Ұяда сұңқар түлеткен» деп дұрыс жазылса, 1992 жылғы шыққан ақын таңдамалысында «ұяда» сөзі «әуеде» болып орынсыз бұрмаланғанын ескертеміз. Ақын жазбасында және 1992 жылғы таңдамалында: «Қиядан сұңқар тілеткен» беріліп, өз алдындағы «Ұяда сұңқар түлеткен» дегендегі соңғы сөзді қайталау туғызғанын ескерген жөн. Мәшһүр Жүсіп жазбасында және 1992 жылғы таңдамалында бұл жолдағы соңғы сөздер: «түлкі артқан» -түрінде келсе, В.В.Радлов нұсқасында соңғы сөздер «теке атқан» түрінде берілген. Бізше, бұл тармақ алдындағы жол түлкіні артуға арналса, кейінгісі сол аңды «тіке» айтуға байланысты екені анық. Араб жазуына 1914 жылғы А.Байтұрсынов енгізген жаңа үлгі, ережеге дейін, әсіресе дауысты дыбыстарды түрліше оқуға мүмкін болғаны да белгілі. Демек, Мәшһүр Жүсіп жазбасы 1914 жылға дейін қағазға түсті десек, «теке», «тіке» сөздері бірдей белгіленетіні бұл салада еңбек еткендер үшін еш жаңалық емес. Мәшһүр Жүсіп жазбасында:

Баршаны бөдей жыртырған,

Жібекті жүндей тұттырған-деп жазылып, соңғы «жырттырған», «тұттырған» сөздерінің Мәшһүр Жүсіпте: «толық ұйқасу іске асса, бұрыңғы үлгіде ол реттілік өзгерген. Мәселен, онда «түттірген» сөзі қолданылған. Сондай-ақ Мәшһүр Жүсіпте: «Айдарлыға айдатқан, Тұлымдыға байлатқан» - күйінде ап-анық жазылса, В.в.Радловта «айдарлыға» орынына «айдалаға» иеленген. Біздіңше, Мәшһүр Жүсіптегі әр тармақ басындағы: «айдарлыға», «тұлымдыға» сөздері бірін-бірі демеп, үйлесіп, халық салын, нанымын дөп бейнелесе, жылқыны айдалаға айдату еш жөнге, дағдыға сай келмеуімен көзге ұрып тұр. Мәшһүр Жүсіпте: «Қалмақтап жылқы қудырған, Құлынын жолда тудырған» - делінсе, бастапқыда (В.В.Радловта) «жолда» дегенді «қолда» сөзі алмастырып, біртүрлі ұғынықсыздық тудырып тұр. Біздіңше, жылқыны «қолда» тудырды дегеннен де, «жолда» тудырды деу уақыт шындығына, сол кездегі адамдар дәстүріне неғұрлым дөп келеді. «Жамбасынан» -деп, қазіргі емле сөздігіне сүйеніп жазып келсек, Мәшһүр Жүсіпте және В.В.Радловта ол «жан басынан» түрінде берілуі тегін емес. Расында, адамның бір басы, әрине, негізгісі иықтан жоғары орналасса, әсіресе төрт аяқтап қозғалуға тура келгенде, бұйірдегі бір мүшесінің де екінші бір жанама бас тәрізді қылтиып көрінуі мүмкіндігін ескермей болмайды. «Санама жұлдыз батырған» дегенді «санама» түрінде жазылса, сандаған жұлдыз, яғни көп жұлдыз ұғымын ашуға бағытталар еді. Мәшһүр Жүсіпте «Бес тақа сөзі «"соңындағы «қылған» орынын «киген» иеленіп, тағы да ұйқас солғындауына негіз болып тұр. Мәшһүр Жүсіпте «Әуелде құдай қалаған, Асылы нұрдан тараған » деп өрілсе, бастапқыда «әуелде» сөзі «әуелі», «тараған» дегені- «жараған» сөзі «жаралған» түрінде берілгенде ғана сол ұғымға бағытталарын ескерген жоқ. Бұл орайда тағы да алдыңғы жолмен кейінгінің ұйқасу сапасын нашарлату іске асарын ескерек те, бастапқы қоданымның к езең тынысына неғұрлым сай келетінін қиын емес. «Алыстан дұшпан аттанса» тармағы Мәшөүр Жүсіпте орын алмаған. Біз оны сөз орайына, қолданым дәстүріне сүйеніп, В.В.Радлов бойынша енгіздік. В.В.Радловта осы тармақ соңы «жараған» болып берілсе, тағы да оған дейінгі ұйқас негіздері соңғы етістіктің «бораған» және одан кейінгі жол аяғының «қамаған» түрінде келіп, бірыңғай ұйқас тәртібіне бағындырыла алыгғанын ескергендіктен де осы «жараған» орнына Мәшһүр Жүсіптегі «жараған» сөзін енгізу тиімдірек деп санадық. Радловта «Сексенге келген Кеңгірбай,шің толды параға» делінсе, Мәшһүр Жүсіпте «ішің» орнына «еншің» алынған екен, соңғыны тандадық. Бастапқыда: «Өлгенде жайылсын қараңа» делінсе, кейінгіде «жайылсын»- «жайылды», «қарана» «қараға» деп өзгертілген екен. Біз белгілі бір әрекеттің жүзеге асуы мүмкіндігін емес, нәтижесін діттеген соңғыны туынды идеясына неғұрлым сай деп таптық. Мәшһүр Жүсіп жазбасында да, В.В.Радловта да бартап осы жолдың «Ғылажың не дүр Аллаға» 1992 жылғы кітапқа еңбеуі шығарманың кешегі кеңестік жүйе кезінде әзірленгендіктен, «Алла» сөзін қолданудан қашқақтау нәтижесі деп шамаладық. Бұрыңғыда бұл жол «Күні де, түні де базарым» - деп отау тіксе, кейінгіде бастапқы сөздер «күні де түні» қалпында ықшамдалған екен, біз соңғыны қаладық. Бастапқыда осы тармақ «Алдалап қайтты назарым» деп шаңырақ көтерсе, соңғыда алдыңғы сөз «Алладан» екен. Кейінгіде ұғым нақтылана түскен тәрізді.

Балғынды жоқтау.

Бұл туынды да жоғарыда аталған қолжазба қорындағы ақынның 1170 «а» папкасы бойынша әзірленіп, тағы да В.В.Радлов кітабымен салыстыру жүргізілді. Мәшһүр Жүсіп маңдайшасында «Батырбек деген төренің өызы Балғын өлгенде, шешесі жоқтады» делінсе, В.В.Раловта да сол іспетес тақырыпша берілген екен, біз оны ықшамдап, «Балғынды жоқтау» деп атадық. Бастаған үрдіс бойынша тағы да айырмашылықтарға көңіл бөлеміз.

Бастапқыда, В.В.радловта, осы тармақ соңындағы М.Ж.Көпеевтегі «жалғызым-ай» орына «артында» сөзі орын алған. Бұрыңғыда бұл тармақ мүлде өзгеріп: «Ау, жаңғыз бауырым шырқырап тұр» -делініп, .ңым көмескелігі алға шыққан. Мәшһүр Жүсіпте баласын оқыту үшін не бергені нақты көрсетілсе, бастапқыда «Молдаға оқысын деп қоя бердім» делініп, тым жалпылама айтылған. Бұрыңғыдан тармақ соңы «бердім» деп аяқталып, белгілі бір өзгерісті, өлімді бекітуші пенденің өзі тәрізді әсер қалдырса, кейінгіде бәрін жасаушы жаратқан иенің өз шешімі аңғарылды. Бастапқыда, «айт дегенің» сөздері кейінгі бойынша түзетілім, ұғым нақтылы қалпына келтірілді. Бұрыңғыдағы (В.В Радловтағы) сөз соңындағы мағынасы беймәлім «үлық» сөзі ұғымды айқындап берген кейінгі Мәшһүр Жүсіпе «Тапқаны ақ ешкінің егіз лақ» -делінсе,В.В. Радловта «егіз»орына»екі» сөзі тұр [].Бастапқыда (В.В Радловта): «Екі ешкі көкке қарап, көдеңді же,// Табарсың есен болсаң тағы лақ» делінсе, кейінгіде (МәшһүрөЖүсіпте) «екі ешкі» емес, «ақ ешкі»болып дұрыс өзгерілген[]. Сонымен бірге соңғы «тағы» мен «лақ» сөздері арасында түсіп қалған «да» шылауы қалпына келтірілген .

В.В Радловтағы : «Жаратты бір жаратқан бесеу сұмды» дегендегі «бесеу» сөзі бір түрлы ұғынықсыздық тудырып тұр []. Осы орайда біз «бесеу» сөзін «би сау» сөздерімен , сау емес ұғымымен алмастыруға болар ме еді деген түйінге келдік ет, екі қолданымды қатар бердік. Арап әрпінің таңбалану ерекшелігі бұл ұғымнын екеуіне емес. Мәшһүр Жүсіпте шумақ аяғы: «Қүдайым берер ме екен бізге де ұлды» делініп, өз алдындағы бастапқы жол соңғы : «мен де мұнды», екінші аяғындағы : «бесеу сұмды» сөздірімен құп үйлесіп , ұйкасып тұрса , В.В.Радловта шумақ сонындағы сөздін «тұяқ» болып алынуы ұйқас тәртібіне мүлде қайшы келіп тұрғаны анык[]

Бопы төренің қарындасы жоқтағаны Мәшһүр Жүсіп жазбасы былай болған еді : 1170 «а» папка, 31 бетінде және 1992 жылғы таңдамалыда «күдері» делінсе, бұрығыда (В.В Радлов кітабында) «күлдәрі» сөзі өрнектелген,ендеше 1170 «а» папка және В.В.Радловта «жалпайып» сөзі дұрыс берілсе,тандамалында (32б.) «жайқалтып» деп қате жазылған []. Ақын жазбасында : «жакрды бір» деп алынса, ол таңдамалыда да солай берілген. В.В Радлов кітабынан «Ел қазынасы ескі соз» аталымымен әзірлеушілер «жардыны» сөзін келтіріп оны жергілікті тіл ерекшілгі деп санаған (Алматы,Ғылым,1994,597). Біздіңше,мұнда «жарды» дегенді «күйеу»,»жұбай» деген сөздердің синоним ретінде қабылданған жөн. Сонда шығарма басында жазылған мына тақырапқа : «Бопыңын қарындасының күйеуі өлгенде жоқтағаны» назар аударсақ та әйелдің көз жұмған күйеуің,яғни жарын жоқтауы келіп шығады. Қараныз :» Дарды бір алған осы өлім».Бастапқыда (В.В Радловта): «досын»делінсе, кейінгіде (Мәшһүр Жүсіпте) «достынын» отау тіккен[]. «Ғалыны да» дегендегі «да» шылауы бұрынғыда жоқ , кейінгі Мәшһүр Жүсіп бойынша енгізілді. Соңғыда: «Өлімнің інісіуайым» түрінде ірге тепсе, бастапқыда: «Өлімнің несін ойбайым» деп беріліп, біртүрлі ұғынықсыздық тудырып тұрғанын байқау қиын емес.Бұрынғыда және кейінгіде: «Қара бір шашым жаяйын,// Жаяйын да жаяйын»күйінде өрілсе, таңдамалыда аяққы: « жияйын» орнына «жылайын» сөзі қате алынған. Бастапқыда: «Қыналы бармақ, жез тырнақ» қалпында өрістесе,кейінгіде «жыналы» сөзі «қүнәлі» өрнегімен алмастырылған екен. Біз соңғыны таңдадық.

Бұрынғында: «күніге қанға бояйын.// Албыраған ақша бет// Сүйегіне тақайын» деп беріліп «бояйын» мен «тақайын» сөздерінің онша ұйқаспауы орын алса, «тақайын» орнына кейінгідегі «таяйын» енгізілуы натижесінде ұйқас қалпына келтірілді. Бастапқының: «Моймылдаған қара көз» жолындағы алғашқы сөз таңдамалында : «мөймілдеген» нұсқасын таңдадық. Бұрынғыдағы: « Ала арқанмен бек тарттым» тармағындағы «бек» сөзі орнын соңғыдағы. «берік» иеленді.Алғашқыда: «ханнан ендік жағындар» делінсе, кейінгіде «ендіқ» орнына «опанық» сөзікірген екен . Біз «опанык» сөзі кірген екен. Біз «опанікі» түбірі «опа» екенін ескеріп кейінгіні ұсынып отырмыз.



Тәтиді жоқтау.

Бұл туынды да жоғарыда аталған қолжазба қорындағы Мәшһүр Жүсіп жазбасы , 1170 «а» папкасы 39-46беттері бойынша ұсынылып,В.В.Радлов

кітабымен (1870) және белгілі ғалым М.Бөжеев көшірмесімен салтыстыру жүргізілді: бастапқыда (1870 ж В.В.Радлов кітабында) : « Қара бір таудың үлгісі»-деп берілген екен, біз кейінге, Мәшһүр Жүсіптің жоғарыда аталған

қолжазба қорындағы 1170 «а» папкасңын 39 бетінде осы тармақ сонындағы :

«олкесі»- делуіне қарап , әрі ол сөздің өзінен кейінгі тармақ соңындағы:

«серкесі» сөзімен үйлес: «жақтаған» орнына «тоқтатқан»



Бір әйелдің ботасын жоқтағаны.

Жоғарыда айтылған қолжазба қорындағы Мәшһүр Жүсіптің өз қолымен жазылған 1176 папка, 225 (320) бетіңдегі мәтін бойынша әзірленді. Бұл туынды жазылған беттің сол жағында көлденеңдеп жазылған ақын ескертпесі орын алған: «Бұрынғыннынң сөзі: «Бір қыдыр бар - құт қыдыр , бір қыдыр бар-пұт қыдыр»

Қалмақ Сарыарқадан ауғанда,тамақ сұрап жылаған балаларына айтқаны. Бұл да жоғарыда ескертілген орында сақталған 1177 папка ішінде Мәшһүр Жүсіптің өз жазбасы бойынша ұсынылып отыр. Шығарма тақырыбы ретінде Мәшһүр Жүсіп мына ескертүді маңдайша етіп жазған екен: «Қалмақ ауғанда, тамақ сұрап жылаған балаларына айтқаны.»























Қорыта айтқанда, М.Ж.Көпеевтің шығармашылығында жоқтаудың көп үлгілері бар. Жоқтау жырында адамның жақсы қасиеттері, қайтқан адамның өмір жолының барлығы әдемі құрылған жыр жолдарынан көруге болады. М.Жүсіптің жоқтаулары бұл әңгіме түрінде баяндалатын, танымдылық және этикалық мазмұны бар шығармалар. Мұнда қайғы мен сезім көп. М.Жүсіртің жоқтауларында арбау сияқты сиқыршылық қасиеттері көрсетіледі. Жоқтау адамның кісілігін, парасаттылығын көрсететін жанр:

Күдері белбеу белімде,

Азалы болдым елімде.

Бопы екем жарлық берген соң,

Жүре бердім жөніме.

Бас, бас өлім, бас өлім,

Басынан келген осы өлім.



Жоқтаудың негізгі мақсаты-адамды қадірлеу екеніне тоқталдық. Енді оның қосалқы міндеті -елдің көкейіндегі шымырлата айту, тыңдағанның мейірімін түсіріп, көзіне жас алдыру, әділеттілікке, қайырымдылыққа үндеу.

М.Ж. Көпеев тек қазақ даласының ғана емес, әлемнің барша халқының өз тіршілік-тынысына, бар болмысына тән ертегілері мен аңыздарына, көне жазбаларына үңіле қарап, сырын ұғұға ұмтылғанын ьүгінгі заманда естіп-біліп жатырмыз. Сол ауызекі тараған әңгімелердің, фольклордың бүгіндегі сан салалы көркем әдебиетінің негізі болғаны белгілі. Көркем сөз, жазба дүниелерін саралап, алғаш рет әдебиеттік тектерге бөлген Аристотель екен. «Поэзия өнері туралы» деген еңбегінде орыстың атақты сыншысы В.Г.Белинский көнеден келе жатқан эпопея, идиллия, мысалдарды талдай келіп роман, повесть, әңгіме, поэмалардың сол қайнар бұлақтардан басталу алып таралғанын айтады.







</



Пайдаланған әдебиет:

С. Н. Сүтжанов «Мәшһүртану», Павлодар 2006;

С. Н. Сүтжан «Мәшһүр мұрасы», Павлодар 2001;

М. Ж. Көпеев 5 томдық, Алматы Ғалым 1992;

Тоқтар Арынов Боздағым қазақтың жоқтау жырлары, Алматы Жазушы 1990

















Жоқтаудың ғұрыбы Мәшһүр Жүсіптің жоқтаудың мысалында

































Жоқтаудың ғұрыбы Мәшһүр Жүсіптің жоқтаудың мысалында

































Жоқтаудың ғұрыбы Мәшһүр Жүсіптің жоқтаудың мысалында

















 
 
X

Чтобы скачать данный файл, порекомендуйте его своим друзьям в любой соц. сети.

После этого кнопка ЗАГРУЗКИ станет активной!

Кнопки рекомендации:

загрузить материал