7


  • Учителю
  • Дополнительный материал для занятий по традиционному воспитанию калмыков в 1-4 классах

Дополнительный материал для занятий по традиционному воспитанию калмыков в 1-4 классах

Автор публикации:
Дата публикации:
Краткое описание:
предварительный просмотр материала

Хальмг улсин эдлдг хот

№ п/п хальмг хот-хол


Төр

час

1

Хот-хоолын авъясмуд

1

1

Цәәһин авъяс

4

а

Цәәһин авъяс. Хотын дееҗ

1

б

Цә яһҗ болһна

1

в

Цәәһин шүлг, дун, йөрәл

1

г

Цәәһин тууль, Җаңһрин зөөрәс


II

Цаһана хот-хол

2

1

Цаһана боорцг


2

Цаһана дееҗин боорцгин йөрәл

Зулын хот-хол

2

1

Зулын цәәһин дееҗ


2

Зулын цәәһин йөрәл


III

Һуйрар кедг хот

5

1

Буудән хаалһ

1

2

Һуйрас ю кенә: Будана халун хот, булмг

1

3

Хуурсн махн, хәәлмш, өмснд һуйр булһн

1

4

Боорцг

1

5

Цаһан сарин дееҗин боорцг

1












Хальмг улсин хот-хол

Дополнительный материал для занятий по традиционному воспитанию калмыков в 1-4 классах


Нүр үг

Хальмг усни эдлдг хот олн зүсн болна. Улан залата махлата хальмг улс ики кезәнә ут, өргн, өнр җирлһнд җириисн цаһан өвснә теегәр цармудар, мөрдәр, темәдәр нүүдг бәәҗ. Эн келдг эдлдг хотыг яһҗ белддг бәәсинь би манна селәнә көгшдүдәс сурад медҗ бичҗ авлав. Үлгүрлхд, ачта сойлын көдләчәс Дорҗин Анна Доржиевнас болн эврәннь ээҗәсн Куцан Чуукин Мукүүкнәс. Мини кегдҗәх көдлмш иим төрәр: «хальмг улсин хот-хол». Эн көдлмштән би хальмг улсин кезәнк хот дик оньган өгләв. Мана хальмг улсин сән өдрмүдт «Цаһан Сар», «Зул», «Үр сар» би эврәннь эклц келн улсин классмудын күүкдләрн соньн кевәр хальмг хот кеһәд, нәр тогтаһад давулнав. Хальмг улс цәәһәр дееҗ тәвцхәнә. Көгшн улс йөрәлин үгән келцхәнә. Цуг эн тоотын күүкдт би медүлнәв. Би эврәннь эн көдлмшән цааранднь улм өөдлүлхин төлә өвкнриннь цецн ухаһар селв авад, дорас өсҗ йовх манна күүкдт сән заңг, цаһан санан-седкл үүдәҗ, олн хальмг улсин авъясмудла таньлдулҗ йовнав. Эн мини көдлмшин һол күслмүднь иим:

  1. Сурһульчнрин багиг батлх

  2. Төрскн келинь делгрүлх

  3. Бийәсн ах кү күндлх

  4. Нег-негндән дөң тусан күргх

  5. Хоорндан ни-нег бәәхиг батлх

  6. Шунмһа кевәр сурһулән дасх

  7. Хальмг келән дурлҗ давулх

Мини бичсн «Хальмг улсин хот-хол» гидг көдлмш эклц келн улсин классмудын багшнрт, сурһмҗлачнрт болн баахн наста эк-эцкнрт ик дөңгән күргх гиҗ би иткҗәнәв, юңгад гихлә өдгә цагт эн төр цуг хальмг улст соньн болҗана. Кезәнк хальмг улсин эдлҗ йовсн хотын тускар медҗ авад, хотын туск үлгүрмүд, тәәлвртә туульс, дарҗңгуд, дуд дасад, күүкд эврәннь медрлән улм гүүдүлнә.

Цә хотын дееҗ. Хальмг улсин эдлдг хот

Хальмг улсин эдлдг хот олн-зүсн болна. Эн эдлдг тоотас тооврт дееҗ болҗ эдлдгнь -хальмг цә.

Хальмг цә Хар теңгс эргнд, Грузин, Адыгейин әмтн бүүрлдг һазрт урһна. Мөчн, така сармудын дундаһар цәәһин шагшг модн бүчрләд, цецгүдинь унад ирхиннь алднд бүчнринь түүнә, нилх хамтхасдинь ац угаһар түүҗ авад

грузинск, краснодарск орс цә кенә. Тер орс цә гиҗ, «Экстра» болн «Букет» гиҗ кенә. Теднә хөөн «2 сорт» кечкәд, модьрун зузавр хамтхасдынь үүрмг нәрн ацтаһинь түүҗ авад, үүләд, шахурт орулад, ноһан (көк) бийәрнь шахад, кевләд, ацинь дахсн канд орулад, «

Хальмг цә» кенә.

Хальмг цә дөрвлҗн:

Утдан 36 см,

Өргндән 16 см,

Зузандан 4 см,

Чивхәрн 2 кг 10 г болна.

Хальмг улс эн цә хулдҗ авад, цә утлдг дөрвлҗн модтаһинь хамднь туһлын арсар уйсн цәәһин түңгрцгт хадһлна. Цә чанх цагтан түңгрцгәснь һарһҗ авад, цә утлдг модн деер оцхарнь бәрҗәһәд, хурц балгар утлад хәәстә уснд тәвнә. Цә сүкәр цокҗ хамхлхла му нерн болдг бәәҗ. Сүкәр чавчхла цә сөгәд, хуурад, цә урһсн бүчрин ацмуд ут-утар һарад, бүклдән хәәснд орад, көвәд агнь сәәнәр һардго бәәҗ.

Балгар, утхар утлхла ацмуд ахр-ахрар керчгдәд, агнь сәәнәр һардгҗ. Кезәнә ямаран чигн чидл уга, хатмл бәәдлтә бер шалһин ирәр кесн балгарн дарад утлхла, цә сәәхн тоһшрад унад йовдг билә. Тиигәд утлсн цәәһән харм хәәснд буслҗасн уснд тәвәд буслһна. Эләдәр тәвсн цә күрңгтәд, улаһад, кандын үнр каңкнад ирсн цагт өрвҗ уга давс бүрңгнүләд, үснә өрм кеһәд цокн самрна. Самрад бәәхлә буслснла әдл болдгоч. Тегәд чигн хальмг улс келчксн: «Зуурм чанхар, зу самр». Тиигәд самрад бәәҗ цаһан тос тәвәд, зать зорад, зө эргүлҗ самрхла, цә каңкнад кандын үнр һарад, көөстәд одна, энүг «җомба», «улан зандн хальмг цә» гиҗ келнә. Гиичд ирсн күүнд чигн, даарад, өлкрҗ йовсн күүнд чигн хамгин түрүн хальмг цә өгнә.

Цә шингн болв чигн

Идәни дееҗ,

Цаасн нимгн болв чигн

Номин көлгн, -гиҗ келнә

Цаасн нимгн болв чигн

Номин көлгн, - гиҗ келнә.

Эн хальмг улст авъяс болад бәәсмн. Хальмг улсин урн үгин нәрн бичгин зөөр болад бәәсн «Җаңһрин» туульсин баатрмуд иигҗ келнә;

За гидг түләһән түләд,


Зандн гидг цәәһән чанад

Майин үсәр үсләд,

Мокн тосар тослад,

Келн ээдрм болһад,

Керә даам тос тәвәд…..

Уучкад, сур кевтә сунад, суха кевтә улаһад, унтад одв, - гиҗ келгднә. Улан зандн цәәһәрн, боорцгарн, хөөнә толһаһар, кампадь, балтаһар дееҗ бәрдг бәәҗ «цаган сарла».

Хальмг цә -хотын дееҗ. Бурхна боорцг (дееҗин боорцг» - хөөнә хорһнас болн ясна тоснас кегднә, өндг тәвдго бәәҗ, үс, тос, өрм тәвәд омшлад кедг бәәҗ.

Дееҗин боорцгиг герин эзн болн көвүнь иддг, хәрд һарсн күүкд көндәдго бәәҗ. Ачнртан, зеенртән боорцг белг өгдг, зеенртән хөөнә чимг бәрүлдг бәәҗ.


Цәәһин тууль

Ээҗ ботхнд цә чана. Зуг цәнь халун. Ботхн иигәд көргәнә: ү-ү-ү. Ботхн келән шатачкад: э-э-э гинә. Тер бийнь цәәһән ууна. Шимтә цәәдән хана:ө-ө-ө.

Цә зөв эргүлҗ самрдмн.

Цә самрчкад, халун цәәһәр дееҗ бәрдг, Олн Бурхдт нерәддмн.


Цәәһин домг.

  1. Олн Деедс Бурхдт.

  2. Ээҗ, Аавин заян сәкүснд.

  3. Бәәсн һазрин заян сәкүснд.


Цәәһин авъяс.

Зальта-зандн цәәһәсн

Зулдан деегшән өргий

Бәәсн хотынь дееҗиг,

Бурхндан нерәдҗ тәвий.


Цә кеҗ өгхләрн иим зокалмуд тодлтн:

Цә бүтн, кемтрхә биш ааһд кедмн.

Цальгрулл уга, невчк дунд кех кергтә.


Хумха хурһарн ааһин ам керчҗ өгдго.

Ааһ хойр һарарн чееҗ тус бәрҗ цә өгх кергтә.

Цә авчах күн бас хойр һарарн авдмн.

Барун һарин нерн уга хурһарн цацл цацад, медәтә күн йөрәл тәвдмн.

Гиичн ах күн йөрәл келдмн.

Цә уучкад, ааһан көмрҗ тәвдго.

Хальмг улс цәәдән дурта. Цә унд хәрүлнә. Эн йир сән амтта, каңкнсн сәәхн үнртә.


Хальмг цәәһин туск дун.

Хальмг цә

(дун)

Үгнь: Саңһҗин Босян айснь: Ильцарана Валян

Киитн үвлин салькнд

Шатсн халун нарнд

Ууҗ ханшго хальмг цәәһәсм

У-өргн теегтм бәәхий.


Давтрв: Хальмг цә, хальмг цә,

Үстә, тоста, давста,

Хальмг цә, хальмг цә.

Ууҗ ханшго хальмг цә!

Улан зандн хальмг цәәһән

Эргәд сууһад эдлий

Маңна тиньгр седкләрн

Эңукр Таңһчан байсай!


Давтрв.

Шүлг

Саңһҗин Бося «Хальмг цә»

Кезә, кенә хальмг

Келдх, үүдәсинь медхшив

Зуг өрүн болһн

Зандрсн цәәһән буслһнав.


Давста, үстә, тоста,

Таварн сууһад уухла,

Танд юуһинь келхв.

Цә-идәни дееҗ

Идән-чигән элвг болҗ,

Эзн мөңк нас зүүҗ,

Җил болһн

Җил өөн хаһцҗ,

Эсрң эн өҗртән,

Эн цаһаһан кеҗ,

Окн теңгрин аршанд

Олн-әмтн күртҗ,

Амр, аңхун бәәҗ,

Амулң эдлх ботха!


Цә-идәни дееҗ

Зальта зандн цәәһәсн

Зулд деегшән өргий,

Бәәсн хотын дееҗиг

Бурхндан нерәдҗ тәвий!

Уурта хотыннь дееҗинь

Ууһн өвкнртән нерәдий!

Үлдсн шавхр тальвринь,

Үрн-садтаһан эдлий!

Аавнр-ээҗнрән күндлҗ,

Ааһта цәәһинь бәрүлий!

Эңсәр чееҗасн тәвсн

Йөрәлин соңсҗ байрлий!


Цә болһчкад эргүләд самрдмн. Өрүн орҗ ирсн күн цә амсад һардмн. «Өрүн цә ууһад һархла, керг күцддг».


Цаһана хот-хол

Цаһанд кех хот-хоолан зөвәр эртәс бел кеһәд авчкдг. Боорцг болһх һуйран, хорһан, тосан белднә. Иим боорцг кегднә: хавтха, төгрг, мошкмр боорцг, җола боорцг, хуц, кит, хорха боорцг, шовун, темән, белг боорцг.белдврин көдлмшән инкднь асхн шидр дуусчкад. Өрцәһә уга бәәтл зулан өргәд, зальврад, цуһарн Бурхндан мөргнә. Хуухлчксн хөөнә толһа -шиир, үй-үйән салһчксн хөөнә мах, аң-аһрусна чигн мах хойр хәәснд нерәд болһдг. Цаһанд нерәдсн цә чана (дееҗин цә).

Хавр тосдг ик байр

Күнд-күчрән дааһад үвләс һарсн йовдлла нег-негән йөрәһәд, барун һарин альх өгч мендлдг бәәсмн. Баһ настань бичкдүдт зать, икчүднь болхла дүүнртән кампадь, улан болһн цаһан мөңг белглҗәлә. Өрк-бүлмүд хоорндан боорцгарн сольлцдг бәәсмн. Гиҗгтә күүкд, баһ наста берәчүд, көвүдт шагларта түңгрцгүд бәрүлҗ өгчәсмн. Цаһан Сарин йовудт олна нәр-наад кедг бәәсмн. Тиим нәр-наадн асхн ораһасн авн өр цәәтл болдг бәәсмн. Тиим нәр-наадн асхн ораһас авн өр цәәтл болдг бәәсмн. Цаг ирвәс Цаһан Сарин сән өдр олн-әмтнә сойлын нег ик хувнь болҗ сольгдад йовна. Тегәд нәр кедг авъясмуднь чигн цаг ирвәс хүврәд йовна. Болв һоллгч учр-утхнь үлдв-эннь үвләс һарад хавр тослһна байр болҗана. Йөрәлнь чигн тер кевәрн үлдв:

А, хәәрхн, залрҗ ирҗәх Окн Теңгрин Бурхна сәкүсн Эвәҗ, өршәҗ, орчлң төвкнүн, Олн-әмтн хоорндан ах-дүүһинәр, Ниитәһәр, олар күүкд-көвүдән өскҗ, Көкргчнь ивлҗ, керстә һазрнь тиниҗ,

Көк ноһань шавшҗ урһҗ, Үсн-тосн дала-нала болҗ, Үрглҗдән әмтнә җирһлнь сәәхрҗ, Зу болсн Зуңква зурһан зүүл Хальмг әмтнә амулңд багтха.

Цаһан боорцг-дееҗин боорцг

«Һалун ду һархла - хавр ирдг»

Цаһан сар үвлин чилгч, хавр эклсиг темдглнә.

Цаһана өмн өдрнь боорцган кедг йоста. Боорцгуд олн-зүсн янзта, тустан эврә йорта, утхта. Хальмг улс кезәнәс авн дөрвн зүсн мал бәрнә, тегәд:

  1. Темәнә -боорцг;

  2. Хуцин толһа - боорцг;

  3. Өвртә тоһш-үкрин өвр, хаша;

  4. Кит-мөрнә кит;

  5. Җола-эклц чилгч уга ут җирһл;

  6. Хорха боорцг-мал - аһрусн, һахрин хоха мет, то-тоомҗ уга, ниргәд, ивр-ивр гиһәд бәәх болтха гиҗ йорлҗана;

  7. Шовун-боорцг, һалуна толһа;

  8. Мошкмр - боорцг;

  9. Белг-һурвн нүктә

10)Целвг - делкән һазр орчлңгин янзта төгрг (һазр).

Цаһана боорцгиг келкәд, белг кеһәд дольдг билә. Хальмг улс ямаран хот-хол байрт белднә? (цә, махн-шөлтәһән, дотр, сегсрдг, боорцг, хуурсн махн)

Цуг хотын дееҗ-хальмг цә.

Цә шинңгн болв чигн

Идәни дееҗ,

Цаасн нимгн болв чигн

Номин көлгн - гиҗ келнә.

Эннь хальмг улст авъяс болад бәәсмн. Хальмг улсин урн үгин нәрн бичгин зөөр болсн «Җаңһрин» туульсин баатрмуд иигҗ келнә:

За гидг түләһән түләд,

Зандн гидг цәәһән чанад,

Майин үсәр үсләд,

Мокн тосар тослад,

Келн ээдрм болһад,

Керә даам тос тәвәд…..

Уучкад, сур кевтә сунад, суха кевтә улаһад, унтад одв, - гиҗ келгднә. Улан зандн цәәһәрн, боорцгарн, хөөнә толһаһар, кампадь-балтаһар Цаһан сарла дееҗ бәрдг бәәҗ.

Хальмг цә-хотын дееҗ. Бурхна боорцг (дееҗин боорцг) хөөнә хорһнас болн ясна тоснас кегднә, өндг тәвдго бәәҗ, үс, тос, өрм тәвәд омшлад кедг бәәҗ.

Дееҗин боорцгиг герин эзн болн көвүнь иддг. Хәрд һарсн күүкд күн болн күүкд көндәдго бәәҗ. Ачнртан, зеенртән боорцг белг өгдг бәәҗ. Зеенртән хөөнә чимг бәрүлдг бәәҗ.


Һуйрта хот

Боорцг

Целвг

Симксн целвг (лепешка с узорами)

Хорха боорцг

Өдмг

Һуйр (җавад болһсн һуйр)

Чүүрәг (чебуреки)

Хальш (белый хлеб)

Тоһш (бублики)

Сахр тоһш - маленькие бублики

Хамраш- лапша в соломинку

Сесрдг- лапша квадратная

Һульдрң - лапша

Сөг - пшено

Бор зарм - гречка

Тутрһ - рис

Шишә - кукуруза

Бурча - горох

Булмг

Земштә булмг

Шуурмгта булмг


Һуйрар кедг хот

Һуйрар зуурад, киискәд, нухад кедг хальмг хот бас олн зүсн болна. Кезәнә хальмг улс буслҗасн уснд һуйр бүргнүләд, хутхад буда кееҗ ууҗ йовсмн. Будана хать гиһәд мах бәәхлә мах тәвәд, махн уга болхла шуурмг тәвәд эдлҗ

йовсмн. Һуйр нухад, элдәд, хавтхалад, залын хогт (үмснд) булад болһад, бәәхтә күн болхла хойр таваһар хавчад болһдг билә.Һуйрт өөк ишкәд эс гиҗихорһитәвәд, булад болһсн һуйр басл амтта хот болҗ медгдг бәәсмн. Нуһсн һуйриг шиләр дарад, нимгләд, нәр-нәрәр ишкәд, мах һуйрдҗ иднә. Хәәснд тос, эс гиҗ хрһ буслһад, буслҗасн тоснд һуйр бичкнәр бүргмүләд, хутхҗаһад акад уга деернь һарһҗ авад иднә. Териг «хәәлмш» гиҗ нерәднә. Тиим хәәлмшин деер һуйринь икәр бүргмүләд хутха -хутха бәәьл һуйр акурад хәәснд наалдл уга эргәд, долдарад ирсн цагтнь деернь давс, үс эс гиҗ ус кеһәд шалдрулад, хутхад бәәтл шинәс өткрәд, лукшад, дораснь тосн хаһлад бур-бур гиһәд ирсн цагтнь һарһҗ авад, халун-бүләнәр иднә. Тер хотиг «булмг» гинә. Таавад бичкн тос кеһәд ширгәд буслад ирхләнь үснд зуурсн һуйр ухрар, утхар авад тараһад кехләг бусрг һарад, бөлвәләд шиигәд шаргдад алдад ирхләнь өргн балгар күзрҗ һарһад иднә. Терүг «борва» гиҗ келнә. Деер келгдсн «хәләмш» деер чансн цә кеһәд шүлгүләд самрҗ һарһад ууна, терүг «хуурсн» цә гинә.

Зулын хот-хол

  1. Зул өдр күцәхнь: өрүн эрт босад, цәәһән чанад, дееҗ бәрәд, зулан өргдмн.

  2. Цацл цацад, һалд тос, хорһ хаяд, күңшү үнр һарһдмн.

  3. Зулын йөрәлән тәвәд, цәәһән тәвдг.

  4. Эн өдр кен көгшән тевчкәд, күндлдмн.

  5. Элгн -садндан гиичләд оддмн.

  6. Асхн теңгрин оддуд күцсн цагт, зулан өргәд, насан авдмн.

Зулд иим хот кенә: цә, боорцг, махн, махн шөлтәһән.


Зулын цәәд тәвдг йөрәл

Цә шиңгн болвчн удәни дееҗ,

Цассн нимгн болвчн-номин көлгн болҗ,

Буур җил һарч,

Ботхн җил орҗ,

Авсн җил-наснь өлзәтә болҗ,

Ода өмнк өмнкәснь хөөткнь сән болҗ,

Цуһар әмтн амулң эдлх болый!


Зул кеһәд нас авхла, тәвдг йөрәл

Хуучн насн бат болҗ,

Шин насн өлзәтә болҗ,

Җил болһн хаһцҗ,

Эсрңдән үүнәс байртаһар зулан кеҗ,

Амулң эдлхиг Олн Деедс Бурхд өршәх болтха!


Йөрәл

Зулдан герл өгч,

Нас-җилән утдулҗ,

Хуучн насн бат болҗ,

Җил болһн байртаһар зулан кеҗ,

Цуг әмтн амулң менд бәәхиг

Олн Деедс Бурхд өршәх болтха!


Җилин эзн.

Җилин эзн һурвн өдр нүүнә. Эн һурвн өдр цер бәрх кергтә.

  1. Нә-наад кедмн биш.

  2. Хол хаалһд йовдмн биш.

  3. Һурвн өдр үмс һазаран һарһҗ асхдмн биш.

  4. Толһаһан умн биш, самлдмн биш.

  5. Керүл-цүүгәг, шуган угаһар ном умшад зальврдмн.

Җилин эзиг нүүлһҗкәд, нәр кеһәд җилән тосдг.
















Төр Цаг

Үс эд-бод кеҗ эдллһн

I


Үcн олн зүсн болна

3 ч


1

Үкрин үсн

1 ч


2

Мөрнә үсн

1 ч


3

Темәнә үсн

4

Ямана, хөөнә үсн

1 ч

II


Үcнә хот

3 ч


1

Үcнәс - тос авна

1 ч


2

Чигән

3

Өрм

1 ч


4

Кезәнә хальмг улс үснәс әрк нердг бәәҗ

1 ч


5

Идәнә дееҗ (Хүрмин хот)


III


Хальмг хот-холын:

4 ч


1

Йөрәлмүд даслһн

1 ч


2

Хурц үгмүд даслһн

1 ч


3

Хот-холын туск үлгүрмүд, тәәлвртә үлгүрмүд

1 ч


4

Хотын туск дус даслһн

1 ч

Үсн

Хальмг улс ики кезәнәс авн келн әмтн болҗ йилһрнәс нааран өдгә цаг күртл дөрвн зүсн мал өскәд, зәрминь көлгн-күчән кеҗ олзлад, эдл-уушинь эдлә йовата. Түрүн ормд үкрә үсн өдр-бүрин хот-хол белдлһнд орлцна, тер-дотр үстә цә хамгин түрүн хот.


Үкрин үсн

Үсн эврәннь сольдшго берк чинрәрн эм болн шимтә гөңгн хот, шулун шиңгрнә, цогц-махмуд чаңһана, эрүл-дорул бәәдл батрулна. Бичкн күүкд энүг дурлҗ ууна. Хальмг Таңһчд нертә эмч, медицинск церглтин полковник, Ик Чонс әәмгт төрҗ һарсн Кадушов Бембә Хечиевич Элст балһсна больницд кдлдг билә. 1932 җилд намаг гемтхлә, эн хәләһәд, эмнәд, эдгәһәд экдм иигҗ келсн болдг:

«Көвүндән өрүн болһн өлн элкнднь, үкр саахларн босхад, ааһднь көөстә үс кеһәд, дор ормднь уулһтн.» Экм Санҗин Донан Болха, эмчин келсиг зәрлгт тоолад, даңһар арвн җилин эргцд көөстә үс нанд өгч йовла.


Цааранднь шин саасн үс яһҗ эд-бод кеҗ, хотд орулддгиг цуһар сәәнәр меднә.

«Малын көл мәәһг».

«Мал асрсн күүнә амн тоста»

Тегәд чигн «Шин сәәтә көвүдин кишг,

Шиврлг сәәтә берәдин кишг»

  1. Ишкә махлата, эгцхн хоңшарта,

Эрг деерән хойр һоста (Үкр)

  1. Хумха моднд хур эс тогтҗ (Үкрин өвр)

  2. Хош деер дөрвн һалзн (Үкрин хойр өвр)

  3. Дөш деер дөрвн һалун (Үкрин дөрвн көкн)

  4. Уйдл уга зүүдл (Үкрин цоохр)

  5. Та цааран суутн, би тана ормд суусв (Үкрин ишклдүр)

Гүүнә үсн

Әмтн гүүнә үсиг дурлҗ уухш, учрнь юундв гихлә дегәд нульһрн -әмтәхн, эврә үнртә. Гүүнә үсәр чигә (кумыс) кеһәд, сәәнәр искәһәд ууцхана. Үсн йилһрсн онц чинртә, шкир иктә, шалдрң болна, берк әмтнд кергтә, ямаран чигн хотар сольҗ болшго аминокислотмуд бәәнә, тегәд эмдән эм, хотдан хот гиҗ эмчнр тоолна. Манцын кецә медлд бәәх Болдахн әәмгә, Яртин хотна өвгн Коксга Саҗ гү бәрәд, унһ авна, унһнь өвс идәд, ус ууһад, бодрхг болхлань, гүүһән сааһад, чигә кедг бәәсмн.

Би үүриннь көвүд, күүкд дахад, наһцх Санҗинәс чигә оч уудг биләвидн. Дасвр гиһәд ба ссән юмн, чигә эс уухла, юмн дутг болад хәәгднә. Гүүнә чигәнә чинрнь, туснь ик болад, Хальмгт, Лолад оошгтан гемтә әмтиг гүүнә чигәһәр эмннә.


Темәнә үсн

Медәтнрин келсәр, темәнә үсн цәәд айтаһар зокна. Болв чигн әмтнә бәәдл -җирһлд хатярар олзлгдна. Эн туст хуучна тууҗ сергәхлә, күн болһнд соньн болх гиҗ саҗанав. Болһаһад чикән өгч соңстн, учр-утхнь медгдх.

Хальмг темәнә үсәр үслсн,

Хальмҗта гергнә тосар тослсн,

Улан зандн өткн цәнь

Уух дутман улм әмтәрнә.

Үлү үг келәд уга, таанр аңхрсн болхт, манна хәәртә өвкнрин үлдәсн хамгиг дорас өсч йовх баһчуд медхлә, бәәдл-җирһлдән олзлхла сән болх гисн төв уха норна.


Хөөнә үсн

Өткн болн шимтә эн зүсәр цә үслхлә айта болна, йирин йисн дәкҗ самрад, эләдәр тос тәвәд, давснь дигтәһәр тәвәд орктн, цә өткрәд будан болад, уухд урмтг өгч, җилв дарна.

Дәкәд нег туста йилһврнь, хөөнә үсиг эләд савд кеһәд, бәәлһәд, искәһәд, ээдмг унхлань сәәнәр халулад, көргәһәд, сернҗлд ээдмгинь шар уснаснь йилһәд, әрвҗ уга давслад, дөрвлҗн халад эс гиҗ тегш цевр харһа деер хавтхалад -кевләд бичкн зуур бәәлһнә, хөөннь идхд белн. Эн хотыг хальмг әмтн тарг гинә.

Хальмгин теегт хөд олн. Эдн нурһлҗ торһн нооста хөд. Хурсх авхин төлә шодң хөд чигн өскнә.

Торһн нооснас шеемг, цемгн эд некнә. Хурсхас махла, девл уйна. Мана хөөчнр хөөдәс ик ору авна. Хөөдин ноосн, хурсх үнтә болна.

Хөд өскхд ик сән килмҗ өггднә. Хөөнд шимтә өвсн, идгтә һазр кергтә болна. Мана Хальмг Таңһчд тиим өлзәтә һазр бәәнә. Тер бәәриг Хар һазр гиҗ нерәднә. Юңгад гихлә энд цасн үвлд баһар орна. Хар һазрт хөд үвләр чигн кеер идшлнә.

Хөн мал-Хальмг республики ик зөөр.

Хөөнә насна нерд

Түрүн җилд-хурһн.

Намрт -сагсг

Хойрдгч җилд эрнь-зүсг,

эмнь-төлг.

Һурвдгч җилд эрнь -һунн хуц, эс гиҗ ирг,

эмнь-хөн.

Цааранднь эрнь - хуц болн ирг,

Эмнь-хөн.


Ямана үсн

Үкр уга өрк -бүл нурһлҗ ямад сааһад, цәәһән үслдг, өрм-тосан авад бәәдг билә. Ямана үсн цәәд сәәнәр бууна.

Үс эд бод кеҗ эдллһн.

Үсн олн зүсн болна: үкрин, мөрнә, темәнә, ямана, хөөнә. Эн келдсн адусдын үсдәс темән, яман хойрин үсн өткн, шимтә болгдҗ.

Эднәс хальмг улст олар эдлгдгнь - үкрин үсн.

Көчәлин эклц: Үкрин үсн.

Кичәлин йовуд: Үкрин үсәр - яһҗ хот-хол кеҗ эдллһн. Yкрин туск үлгүрмүдтә, тәәлвртә туульста таньлдлһн, болн дасслһн.

  1. Хальмг улст үкр уга бүл бәәсмн. Ямаран чигн угатя ялч күн ядхдан нег үкртә болдг билә. Тер юңгад гихлә, үкрин үсн гер-бүлин теҗәл бәәсмн. Гер-бүлдән нег туһлта үкр бәрхин кергт цуг гер-бүләрн күүнд заргдг билә.

  2. Багш самбрт зург өлгнә. Зургт үкр зурата, үкрин өөр бичкн туһлнь. Сурһульчнр зург хәләһәд багшин сурврт хәрү өгнә.

  1. Танад үкр бәәнү? Кедү үкр?

  2. Yкр ю өгнә маднд?

  3. Үкрин үсәр тана эк ю кенә?

  1. Сурһульчнр сурврмудт хәрү өгсн хөөн багш цааранднь цәәлһҗ өгнә «Yкрин үсн-хотын дееҗ».

Үсәр цә үсләд «Зул» сарла бурхнд дееҗ өргнә. Орчлңгд өөрд - хальмг болҗ үүдснәс.


Yстә хот

Yкрәс сааҗ авсн бүлән үс шииртә калганд, эс гиҗ цевр далһа хәәснд кеһәд көндәл уга бүркәд хонулна.

Өрүнднь үснә дееркиг өрм бүркәд оркна. Терүг арһул халвад авна. Терүг «өрмин тосн» гинә. Yлдл үсинт чигәнә кувд кеһәд бүлүләрнь бүлә бәәтл тосн унад, көвәд һарад ирнә. Тер тосиг чигәнә тосн гинә.

Тосинь халвад авчксн чигәг ик хәәснд кеһәд, хойр нүктә модн бүркәсәрнь бүркәд, бүркәснә нег нүкн деернь цорһин нүк туслцулҗ тәвәд, төгәлңднь шаврар шавад, нег нүкинь шавр хавхугар бөгләд, дорнь һал түләд, әрк нерҗ эдлдг бәәсмн.

«Дөрвн зүсн малын кишг тогтх болтха!» -гиҗ мини ээҗ йөрәдг билә. Юңгад гихлә, эн дөрвн зүсн малы нард дахад, асрад, өскәд, шим -шүүснднь күртәд йовхла түрү, зүдү харһдмн биш, - гиҗ мини ээҗ бас келдг билә.

Yкр малын хәләвр, асрмҗ татч болсн учрар олар саалин үкр бәрдг бәәҗ.

Эзн гергн һарад, туһлынь көкүлҗ, ивлүләд, үсинь сааҗ авна. Өрүнь босад, үсинь сааҗ авад кеерәгшән һарһад, сүүринь түүҗ авад ташмр ташад, бөмбә кеһәд хагсаһад, овалад, үвлә түлән кенә, үр малын олзнь тиим болна.

Yкрин үсн хальмг улст эркн теҗәл болдг бәәсмн. Yсн уга хар цә уухла

заядар седклнь эвдрәд, уга-ядуһан ааһинь йоралд үзәд, зовад бәәдг бәәсмн.


Хойр-негн саалин үкртә болхла, седклнь тарһн болдг бәәсмн.

Делңнь делврәд ирсн үкрин туһлынь тәвәд, «ивлүләд, түрүн сааҗ авсн үсиг «үчг үсн» гинә. Хойрдад шавхад сааҗ авсн үсиг-ивлц гинә. Ивлцн, учг үснәс өткн болна.

Тиим учрар хадьмг улс цәәһәр ивлцәр үслнә. Терүнәс даву арһта болхла цәәһән өрмәр үслнә. Өрмәр үслсн цә уухла, өөктә мах идснлә әдл болдг гиҗ ээҗнр, аавнр келдг билә.


Цаһан идән

Боз -әркин хөөн чигәнә үлдл Аадмг - товорожная масса Хурс - сушенный творог Шүүрмг - сушенный творожный хворост Ээдмг - творог Хөөрмг-разбавленный молоком аадмг Көөрцг - вариант хөөрмг Иссн үсн - кислое молоко Доладг - густой вариант хөөрмг Чигән - кумыс Әрк - водка Ээзгә -сыр, брынза Арз - водка (дважды) Хорз - спирт

Үстә хот: аармг, хөөрмг, ээдмг, шуурмг

  1. Цорһинь авад, ик хәәснә зивгәр өргнәрн дөрү дүңгә буслҗасн чигәнә хаг хурна, терүг «аармг» гинә. Тер аармг деер үс кеһәд бичкн көвүдт өгдг билә.

  2. Тер аармг ишклң болн әмтәхн төләднь бичкдүд булаллдг билә. Тер буслад болҗ одсн чигәг «боз» гинә.

  3. Боз ик хәәсндән киитрәд тунад өткрнә. Тиим ишклң боз деер бүлән үс кеһәд хутхла, ээдрәд ээдмгнь тунад ишклң усн деегшән һарад ирнә. Терүг «хөөмг» эс гиҗ ээдмг гинә. Цагларн басл сән хот болҗ эдлгдг. Тиигәд киитрәд, тунад ирсн цагт бозиг мишгәр түңгрцг уяд, «аадмгин түңгрцг» кенә. Тер түңгрцгт бозиг дүүргҗ кеһә, хонуд шүүрүләд оркна. Уснь шүүрәд, өткн зуура түңгрцгт үлднә. Терүг «аадмгс» гинә.

  4. Аадмгиг мондалҗ авад, һаза гүрмр зегс делгчкәд, аадмгас атхҗ авад базһад бәәхлә, аадмг һарин салас хоорндаһур билҗрәд, һооҗад макарона бәәдлтәһәр олн зүсәр, нимгнәр унад йовна. Нарта зуна өдр нарнд ээгдәд хагсад, хатад шарлад одна. Терүг «шүүрмг» гинә. Шүүрмг тоснд, өрмд холяд, кү тона. Бас нег сенр хальмг хот болна. Шүүрмгиг сәәнәр

  5. Хатаһад, арсн түлмд кеһәд, үвл күртл хадһлад, будандан хать кенә.



ҮСНӘС ӘРК НЕРЛҺН


Ик хәәснд кесг чигән буслхла уурнь цорһин нүкәр гүүһәд, оңһцта киитн уснд тәвсн бәкрснд дусад әрк болна.

Тиигәд буслһа бәәҗ бәкрстд амсур тәвәд, амсҗ узәд, цаглань һарһҗ авдг бәәсмн.

Түүнә хөөнь аавдан: герин жзн күүкд күн болн бернь дееҗинь өгнә.


Амсҗ болсн угаһинь келнә. Кезәнәс хальмг улсин толврт: «Цә шиңһн болвчн - идәни дееҗ, цаасн нимгн болвчн - номин дееҗ», - гиһәд улан зандн цә чанад, боорцг кеһә, эрән цоохр мах чанад, чигәһәр нерсн үснә гөңгн әрк кеҗ өгәд, тооһад, дәкәд нәәрлдг бәәҗ.


ӘРКӘС ЦЕЕРЛДГ БӘӘҖ (АВЪЯС)


Кемр тер нәәртән хүрмдән һашун орс әрк, улан чаһр ууһад, тенүндән халад, согтад, әср, азд үг келәд, ноолдад, шаалдад хальмгин сән, һольшг авъяс эвдәд бәәсн учрар, мана ухата өвкнрин келчксн үгмүд иим: «Әрк савасн бишнкнинь эвднә», - гидг үлгүр бәәсн учрар әркәс цеерлдг авъяс кезәд чигн бәәршәд, бәәһәд бәәх сән авъяс. Энүг ода чигн бәрсн күн хөөткән сансн, үрдүдтән герәслсн цецн ухата күн болҗ тоомср эдлхмн.

Өдгә цаг мана Хальмг Таңһчин баһуд «әркин цеер бәрлго, бийән үрәһәд бәәсинь үзәд, ана Президент К. Илюмджинов «Бийән чикәр бәрлһңә зака һарһв».

Ашлвр:

Эн кичәдән яһҗ хальмг әрк нердгин тускар цәәлһҗ багш өгв. Әркәс цеерлдг авъясин тускар келҗ өгв. Шин үлгүрмүд дасвидн.


Төр Цаг

Мах белдҗ эдллһн

I


Хальмг улс дөрвн зүсн малмуд асрна:үкр, хөн, мөрн, темән

1 ч

Хөөнә махна шим

5 ч


а

хөөнә мах эд-бод келлһн

1 ч


б

Хөөнә махнас кедг хот

1 ч


в

Һадр махн

1 ч


г

күр

1 ч


д

Хөөнә дотр

1 ч

Хөөнә мах эвдхлә

1 ч


а

Дөрвн көл, өөвцүн ууц

1 ч


б

Сер-күзүн болҗ әңгрнә

1 ч


в

Өмн хойр көлинь «ха», ар. Хойр көлнь «һуй» гинә

1 ч


г

Шаһа чимгн, дунд чимгн, таша (сүүҗ)

1 ч


д

Хөөнә ууц

1 ч


ж

Хөөнә толһа, дөрвн шиир

1 ч


е

Хөөнә мах нерәр борцлһн.

1 ч

Хүрмин хот-хол

1

Хүрмин хот-холын йөрәл

1 ч


Мах белдҗ эдллһн (хөөнә махн)

Хальмг улст цә, боорцгас талдан махн бәәнә. Кеер теегәр нүүһәд даслт болад бәәсн хальмг улст махн ик шимтә, даслтта теҗәл болад бәәсн хот. Махн уга хальмг күн бәәҗ чадхш.

Хальмг усл кезән - кезәнәс нааран дөрвн зүсн мал өскәд, теднә шим эдләд йовна: хөн, темән, мөрн, үкр.

Учр тиим болсар хөн махна тускар келий. Махн - махнас хальмг улст хөөнә махн даву, хөөнә махар кииркхсн кү шахна. Хөөнә мах хүрмүд авч одна. Тер юңгад гихлә, хөн мал ноһан урһад, цецгәрәд йовсн цагт ноһана түрүн цецгә хазҗ, тууҗ иднә. Тер учрар хөөнә хөөнә махн хальмг улст эм-дом болдгҗ, хөөнә зуңһгта ноосна цур чимин хорна даңх гиҗ хальмг улс келнә. Тегәд чигн чим (эс гиҗ белвсн хар) зуусн күүг зуңһгта ноосна цурт орулад, хөөнә махар шөл кеһәд, шахад эдгәдг бәәсмн.

Хальмг улс хө өскәд, хәрүләд, хурһлулад асрна. Тер хөөдәсн дурта цагтан тоомсрта гиич ирсн цагт, көвүһән гер-мал болхла, күүкн мордхла, көвүн бәрҗ үзәд меднә. Керсңгнь хату, зузан болхла, тарһн темдг, керсңгнь нимгн, җөөлн болхла - эццн.


Хөөнә мах эдллһн:


Хальмг улс хөөг өрчлҗ һарһдг билә. Өрҗлҗ һарһхла, цусн асхрхш, цусн өрч дотран үлднә. Севркән ааг хоорндаһар һар бахтмар керчәд, һаран орулад, өрчинь хаһлад, хавс духулҗ хурһан орулд һолынь таслчкна. Керчксн орман модар бичкн шор кеһәд шорлчкад, һанзһлҗ авад йовад одна, болад бәәснь тер.

Хөөнә арснь хальг өөкн бичә дахтха гиһәд, нудрмарн нудрад арсинь хуулҗ авад, арсн деернь бүкл хөөнә мах эвднә.


Эвдхлә: Дөрвн көл, өвцүн ууц, сер-күзүн болҗ әңгрнә.

Өмн хойр көлинь «ха» гинә, «ар» хойр көлинь «һуй» гинә. «Ха» боһнь хавснас авн сөвән һурвн хавсн күртл арвн хойр хавста болна.

Һуйиг йилһнә: шаһа чимгн, дунд чимгн, «таша» (сүүҗ). Төөнтәһан дөрвүлн болна. Эн дөрвн көл негдүлгчнь - «ууц». Ууц хоойр талан сөвән һурвадар хавста, деерк экцәсн авн хөрн дөрвн нурһна хөөт биид, хөөрвцг ясна деед бәәдг йисн шинҗ негдсн «хош эрдни» нурһтаһан болна. Терүнәс дорагшан (хөрвцг яснас) һодмал болад чилнә. Өрч деернь арвн хошад толһала ниилүлгчнь севркә, севркәһас дорагшан хойр хәврһлә ниилүләд авһнг күрнл бүтягдәд татгдснь - ханьчр. Ууцас деегшән хөөнә толһала негдүлгч амн-нурһн.


Һадр махн

Дотрас наадк махинь һадр гиҗ келнә. Һадр мах чанхларн үй-үйәр, чимг-чимгәр салһад чанна.

Хөөнд: хойр зала чимгн, хойр шаһа чимгн, хойр атхм чимгн, хойр дунд чимгн, хойр дал, хойр таша, күзүн, хөрн дөрвн нурһн, хөрвцг ясн, өвцүн - хама бәәхинь хальмг күн меднә.

Тегәд чигн күргн болх көвүһәр бүрүл болад, барң-бүрң үзгддг цагт хө эвдүләд, хавс хадрулад, амн нурһ нуһлулад, шинҗлдг бәәсмн. Тер юңгад гихлә, амр -нурһ нуһлҗ, хавс хадрҗ чаддго залу му залуһин тоод ордг бәәсмн.

Дәкәд һадр махиг бүкляр чимг- чимгәр далтаһинь, сүүҗтәһинь ик хәәснд тәвәд бүркчкәд, махнь яснаснь салтл буслһад, ясинь шүүрдҗ авад, махинь баһ-баһар утлад, хорһта шөлнднь бүркәд бүтәҗәһәд ик шаӊһар утхҗ авад тәвҗ өһнә. Эн махиг җаҗлд чөлән уга болна, бийинь һульдрад орҗ одна.

Энүнлә әдл тарһн хөөнә махиг өөкн-бөөринь тегш ишкәд, цаһан һуйр нухад, шиләр дарад, нәр-нәәрәр «тоһруна келәр» ишкәд, эн махнла холяд, шүүс кеһяд идхлә басл идмг һульдрад бәәдг хот болна - энүг «һуйрдсн махн» гиҗ келнә.

Эндр, күүкд, көвүд мадн хамдан ҺАДР МАХНА туск шин үгмүдлә таньлдҗ аввувидн.

ҺАДР МАХН:


  1. хойр зала чимгн

  2. хойр шаһа чимгн

  3. хойр атхм чимгн

  4. хойр дунд чимгн

  5. хойр дал, хойр таша

  6. күзүн

  7. хөрн дөрвн нурһн

  8. хөрвцг ясн, өвцүн


Сурһульчнрт багш зургуд үзулнә: хөөнә, һадр махн, хөөнә һуй, хөөнә ха, хөөнә ууц.

Зургудт өөрдәд хәләһәд сәәнәр тодлҗ авцхана.

Кичәлин ашлвр: шин таньлдсн үгмүдән давтад дәкәд нег келх. Һадр махн, хойр зала чимгн, хойр шаһа чимгн, хойр атхм чимгн, хойр дунд чимгн, хойр дал, хойр таша, күзүн, хөрн дөрвн нурһн, хөрвцг ясн, өвцүн.

Амн нурһин нилүлгчнь - күзүн. Күзүн - зурһан нурһта болна. Зурһан нурһта күзүнә негдүлгчнь сер - күзүн. Эдн цуһар һадр махн гиҗ келгднә. Гадр махта цогц дотр бәәсн - дотр.


Дотр

Дотр гисн: гүзән, хот, сән сəңгрцг, му сəңгрцг, һолһа, нәрн гесн, элк, бөөр, оошк, зүркн толһатаһан, цар-өөрсн улан хоолтаһан, хотрха, цаһан махн, авһңг.

Эн мамгиг уһаһад, хоттнь цусинь кеһәд, цуснднь өөк ишкәд, мәңгрс тәвяд, хотын аминь шорлад, нәрн гесәр бооһад, буслҗасн уснд тәвәд болһна.

Наадксинь нәрн геснәс бишнкнь утлад чанна. Нәрн гесиг цалмдҗ эвкәд, үзүринь бичә цуцртха гиһәд һоһдад чиләнә.

Кезәнә нәрн гес ээрәд, хагсаһад, домбрт чивһс кедг билә. Цугтнь чанад болһчкад, нәрәр ишкәд хотлсн, гүзәлсн цустаһинь семрәд, семҗин, чичрхә, хотрха, дотр өөк хамднь ишкәд, давста шүүс кеһәд, базһад, нүдәд оркхла ик гидг идмг җилвтә хот болна. Хальмг улс дотрт ик дурта. Дотр чансн цагтан хотнаннь әл бәәсн улсан: - Манаһас дотр ирҗ идтн! - гиҗ зарлдг билә.

Дотр ишкхиннь өмн хотта цус үзүряснь авн керчәд, нуһлур гиһәд залу улст өгнә.

Хотын үзүринь керчәд, «темә көтлдг» гиһәд герин эзн гергнд өгнә.

Бөөрнь - көвүн күүнд.

Зүркинь - күүкн күүнд өгнә.

Дәкәд болсн элк нимгәр утлад, семҗәр ораһад, бас нуһлур кеҗ иднә.


КҮР

Күр - эн кезәнәһә хөөч улсин кеҗ йовсн, хөөч улст, хөөнә махнас амрсн юмн күрттго бәәҗ. Эзн хө алад, дотр чанад идлхләрн: «Хөөч күүнд гүзәнә

шим, шүүсн уга гүзәнә аминь өгдг билә. Зәрм ховдг баячуд хөөч күүһәр дотр

ишкүлдго бәәсмн. Дотр ишкхләрн дораһар семҗинь, чичрхә үмкәд ичкнә гиһәд, теднәр ишкүлдго бәәсмн. Тегәд хөөчнр (әмд кән арһта) гиһәд, кеер хурад, селвцәд, нег-негнәннь хөөдәс эзнәснь бултулад алад, арсн-дотринь дарад, наадк Гадр махинь яснаснь шулҗ авад, дотр өөктәһинь, сүүлтәһинь бичк-бичкнәр ишкә, давс тәвәд (ода болхла мәңгрс, бурш, затин хамтхас немәд) гүзәнднь ки орулл уга чикәд, гүзәнә аминь олн-зүсн шидмсәр бооһад оркна. Һазрин ур йосндан һарсн цагт (мөчн, така сард) дараһурн далһа, деегүрн уутьхн, гүүнәрн 1 метр үлү талан нүк малтна. Тер нүкнд көрл, өтг һс түлнә. Нүкнәс эрс улаһад, шаврнь шатад иртл түлнә. Арһсинь тәвәд, төмрәр шилвәһәд, утаһинь һарһад бәәнә. Нүкнә йоралд цог хурад, хогнь зузарад исрн цагт, махар дүүргәд чикчксн гүзәг нүкнә амн деер көндлңг тәвс төмрәс бас олн-зүсн шидмсәр бооһад, дорак хогт күгл уга, улаҗ одсн эрстт күргл уга, дүүҗләд, деерәснь халаһар бүркәд, деернь зузанар шавр хаяд ки угаһар довң кеһәд


Хонулад, мандуртнь татад авхла: гүзән хагсад, хатад, шарлад, кубышкин бәәдл һарад, тосн чиихдтәд, үнрнь каңкнад одна.

Тер цагтнь татҗ авад, гүзәһинь ярчкад авад идхлә, җажлдг зав уга болна. Эврән һульдрад, орад бәәнә.

Терүнәс атта, шимтә, таасмҗта, махар кесн хот хальмг улстд уга.


Эн кичәлд багш сурһульчнрт яһҗ күр кедгинь цәәлһәд келҗ өгнә. Терүнә хөөннь адһлго сурһульчнрт хөөнә: һуй мах зургт үзүлнә, ха, ууц, эдниг цугтаһинь үзүләд, яһҗ яснаснь илһәд керчхинь цәәлһнә. Дарунь иим сурврмуд тәвнә: Юңгад хөөч күүнд гүзәнә ам өгдг бәәсмн?


НУҺЛУР

Аадм эк заянас нааран мана улан залатнр Зүн Һарт, Сиврт, Иҗл Һолын өөр мөӊкинд бүүрлвчн, дөрвн зүсн малан эндр күртл өскәд бәәһә юмн: тевр сүүлтә хөд, тоһш өвртә улан һалзн бод мал, ут делтә, удан гүүдг кер мөрд, хойр бөктә темәд. Алдр нүүдл кеһәд, Теӊ Иҗл хоорндк ик аһу эзләд, малас һарсн эдл-уушинь зальврҗ эдлҗ, әмән эрүл, амнь тоста, әмд көлтә, ни-негн, тохм тохман дерлҗ йовсмн.

Эн саамд хөн малын махна берк чинринь, мана өвкнрин үлдәснәс иштә, дорас өсҗ йовх баһчудт медсәрн, чадсарн бәәнә.

Хальмг әмтн хөөг бүтүһәр ална. Әмтнд медгдм дүӊгәһәр келхлə, гесн тал, өвцүнə чилгч ясна өөр, зүркн, оошг бəəдг ормла туслцулад гүүнəр, һар багтмар керчəд, һаран шурһулад һолынь таслна. Хурц утхин ир, һарин эв, байн эрдм өвкнрин үлдәсн заӊгшал болҗана.

Хөөнә дотр. Дотриг һадр махнснь салһад, әӊг-әӊгнярнь салу цеврлəд, сəəнәр уһаһад чанхар белднə. Хотта гасинь, цусинь һуйрт, Уснд зуурад авлцулад, семҗ, мəӊгрс, сермсг, бурш, давс немəд, һарарн базһад, хотта геснд дүүргҗ кеһəд, аминь семҗр ораһад, шорлад, утцар бооһад, белн уста хəəснд тəвнə.

Нəрн геснə өрəлинь домбрт чивһс кехəр үлднə. Үлдсн нəрн гесинь, бөдүн гесинь, элкинь, оошгинь, зүркинь, му болн сəн сəӊгрцгинь, Делгуһинь чанна.

Дотр болв, ик модн тевшт һарһад, халун деернь хотта цусна аминь керчəд, гергчүдт бəрүлнə. Хотта цусна дорак нəрхн таласнь герт бәәсн медәтнрин тооһар нурһулмуд керчәд өвгдүдт өгнә. Эс гиҗ көгшдүд уга болхла, залуст өгнә.

Цуг эн хамг кен негəн ахлулҗ, дүүнрəн эрклүлҗ, бурхн-шаҗна ном-бичглə ирлцүлҗ кундллһнә темдг болҗана.

Дотринь ишкәд, сәәнәр авлцулад, шөл кеһəд, хоша бәәдг əмт дүүдад, ааһст кеһəд, күртмəрнь түгəнə. Эс гиҗ шөлн уга болхла, ааһ угаһар, һартнь альхн деернь өгнə.

«Цаһан махн» гиҗ бəəнə. Нурһлҗ «Цаһан махиг» һадр махнла чанна. Болсн Цагтнь һарһад, бас нуһлурлҗ идгднə. Энүнднь бас онц бəəнə. Тернь юмб гихлə, «Цаһан махна» толһаг залуст идҗ болшго, элəдəр утлад гергчүдт өгдмн. Үлдлинь бас нуһлурлад, залуст өгнə. Дотр ишксн, түргəсн күн, һар көндрхлə амн көндрнə гиһəд, ахан авчкна.

Өдгə цагт өвкнрин үлдəсн хамгиг олн баһчуд медулхлə, медəтнрин зүркнь ханх зөвтə.


Хүрмин хот

Хүрмин туск товч үг.

Сурһульчнрт кезəнə хальмг улс яһҗ хүрм гидг сəн өдр белддгин тускар цəəлһҗ өглһн.

Ик кезəнə болхла хальмг улст хүрм кенə гисн ик соньн. Сəн өдр болдг бәәҗ. Тер юӊгад гихлə, хүрмд хурҗ ирсн баһчуд нəəрлəд, наадад, таньл-үзл болад, биилəд, дуулад, уудьвран һарһад, бахан хаӊһадг бəəснм.

Көвүнд гер буулһна хүрм, күүкд мордуллһна хүрм кедг кезəӊк авъяс, мана хальмг улсиг кезəнəһəс нааран даха йовҗ иҗлдəд, тахшад бəəсн юмн. Тиим хүрм кесн цагт хүрм йовулсн улст, хурмд ирсн улст ямаран ик һару медмҗ угаһар һардгинь эндр мадн таднта эн келгдсн келврəс медҗ авхмн. Кезəнə хальмг хүрмин тускар иигҗ келдг бəəҗ:

Уннав гисн мөринь унулад,

Өмснəв гисн өмскүлинь өмскəд,

Иднəв гисн хотынь идүлəд,

Бахинь хоӊһах кергтə.

Цаараннь соӊстн: худнрт тааста сəəхн мөр, арат хурсх девл, парч, торһн киилг, шеемг эд - эн хамгиг уга - яду күн хамаһас авхмб?

Терүгинь тоолдго бəəҗ.

Тегәд эндр мадн зөрц хүрм (наад наадхмн) Дəəкин Арслӊган орулвидн. Дəəкин Арслӊ му биш бəəхтə, дундын малта, заглюн, көр кун болад, һурвн көлнь чөдр булг алтн һалзн үрə мөрнд хойр толһа өгəд, арат девлд пар цар өгəд, хав-хара биш мөӊгəн һарһад дем цуглулад көвүндəн гер буулһҗана.


Иим Дəəкин Арслӊгла əдл улс хөөткəн сан луга, көөрəд, «ас» гисинь өгəд көвундəн гер буулһчкад, көвүнь гертə - малта, бүлтə болад, өсəд, эцкəсн өнчəн авад, бəəсəн хуваһад салхларн - уух, идх тату-тартг болхла угарсан меднə. Тиим учрар кезəнə келсн үргүр бəəнə: «Күүкəн мордулсн күн угардмн», «Көвүндəн гер авсн күн байҗдмн». Эн үлгүрмүд сурһульчнрт батлад хойр-һурв давтх.

Мөр унулад, дала болсн өмскүл өмскснəс талдан əркд, махнд, боорцгд, балтад, шикрт кедү мөӊгн һарна? «Әрк савасн бишӊкнь эвднə» - гидг сəн үлгүр бəəсн бийнь нег бортхас авн нəəмн бедр зөөнə.

Хүрмин хотын тускар.

Хүрмин əрк - цацл цацдг бəəҗ. Цаһан идəн - хүрмин хот.

Толһа - шиир, дотр - хүрмин хот.

Хөөнə түүкə махн, хөөнə болсн махн - хүрмин хот.


Махна йөрəл

Хəəрхн, өргхд өнр,

Бəрхд байн болнд,

Царӊ дунд үвлзҗ,

Эргни хард үвлзҗ,

Өвсни көкд үвлзҗ,

Зуд уга Голд

Дəн уга давд үвлзҗ,

Мөӊк нас өгч,

Мөӊк җирһл өгч,

Махнь аршан болад,

Иҗлнь олн болад,

Наар-авч ир.


Дотрин йөрəл

Цагин дунд бəəлҗ

Цасн цавд үвлзүлҗ,

Эӊк нас өгч,

Мөӊк җирһл өгч,

«Йов» гих зарһ уга,

«Ях» гиҗ өвчн уга,

Көк дерəн өвснд,

Киитн булгин уснд,

Зуд уга һолд,

Дəн уга давд бəəлҗ

Иҗлнь олн болҗ,

Идсн махн маднд

Аршан болтха.

Хөөн, толһа, дөрвн шиир, эд-бод келһн.


Хөөнə толһад дөрвн шииртəһинь, керсӊ, һоднтаһинь хуухлад, хусад, уһаһад, чиксн цаһан махтаһинь чанад, ишкəд, һуйр ишкəд, шүүс кеһəд идхлə бас сəн хот болна. Зуг энүнлə нүдтəһинь өвгн күүнд өгнə, толһан экн, чикн, кел ишкхш. Экинь чикн, келн хойринь бикн күүкд өгнə. Хуурһсинь күүкд күнд өгнə.

Тарһн хөөнə ханчринь өвцүнə бүдркə деерк керснтəһинь, авһӊг күртл шуулҗ авад, хөөнə улан хоолынь сулһҗ салһад, дотрк цаһан хальсинь мөлтлҗ авад, үлəһад көвкəлһчкəд: өөк, бөрнь тегш мах нəрəр ишкəд, улан холын хальснд так кеһəд чикəд, хойр үзүринь утцар бооһад (колбас) кеһəд ханчирта хамднь харачд уньна шорас дүүҗлəд, ута орулад хатана. Удан утанд өлгəтə бəəһə бəəҗ шарлад, хорһн чиихлтəд ирнə. Терүг-хатасн ханчр гиинə. Эн ханчриг мөчн сарин алднд күргн цаһалҗ ирхлə чаҗ өгнə. Басл амтта хот болна, җаҗлх дутман тосн һарад, амтнь амнла наалдад бəəнə. Дəкəд махиг нəрəр борцлад, шачасн һал деер шарад өрһҗəһəд халуһар иднə. Терүг- шарсн махн гиинə. Тарһн хөөнə махиг яснаснь салһад, өөкн боринь тегшəр нəрəр болцлад (батхн бичə суутха гиһəд) давста уснд дүрҗ, авад геринь сүүдрт, аһарт сеглəд хагснана. Терүг - борц махн гинə. Борц эвр-эвр гиһəд хагсад ирсн цагтан хорһн чиихлтəд, билчиһəд ирсн цагтан бас кү җилвтүлнə.

Ода мадн тадна хамдан хөөнə толһа яһҗ эд-бод кедгинь дасҗ авидн. Шин үгмүд дасудн:

  1. Шиир

  2. Керсң

  3. Чиксн махн

  4. Шүүсн

  5. Хуухлад

  6. Хусад

Багш сурһульчнрта эн үгмүд давтад келцхəнə. Дарунь зуһгт хөөнə толһа, дөрвн шиир узулнə. Сурврмуд тəвнə. Кен чикинь, келинь иднə. Чикн, келн хойринь бичкн күүкд иднə. Толһанэкинь күүдинь кенд өгнə? Экинь, нүүднь өвгн күүнд өгнə. Хуурһсинь күүкд күүнд өгнə. Иигəд мадн кичəлəн чилəҗəнəвдн.

АШЛВР: Гертəн дасцан, үзцəн ээҗдəн, аавдан, экдəн, эцкдəн келҗ өгтн.


ХАЛУН ХОТ

Махта шөлн Һуйрдсн дотр

Бөрг шорлг (шашлык)

Заһсна шөлн Һуйрдсн махн (бишбармак)


Хөөнә толһан шөлн Шарсн махн (отбивные)

Үкрә шөлн Хуурсн махн

Һахан шөлн Көшглсн махн (гуляш)

Такан махна шөлн Урл киитәр

Хуурсн махн Дотр

Шарсн махн Һуйрдсн чиксн махн (фарш)

Семҗтә элкн Түнтг (пельмени)

Һуйрта махн Өөкн түнтг (пельмени с салом)

Боднцгта махн Бөөрг

Күр Булмг

Цусн Будан

Чансн зүркн Шөлн

Чансн бөөр Махн шөлтәһән

Шарсн така Сагса (плов)

Шарсн туула Өөктә бөөр

Шарсн нуһсн Бөөр киитәр

Шарсн һалун Семҗтә оошк

Цаһан махн Өөктә бөөр

Чиксн цаһан махн Зүркн киитәр

Хотта цусн Элкн киитәр

Һолһата цусн Келн киитәр

Семҗтә элкн (шөрлсн элкн)


ЦАҺАН ИДӘН


Боз-әркин хөөн чигәнә үлдл

Аадмг - творожная масса

Хурс - сушеный творог

Шүүрмг - сушеный творожный хворост

Ээдмг - творог

Хөөрмг - разбавленный молоком аадмг

Көөрцг - вариант хөөрмг

Иссн үсн -кислое молоко

Доладг - густой вариант хөөрмг

Чигән -кумыс

Әрк-водка

Ээзгә -сыр, брынза

Арз -водка (дважды)

Хорз -спирт


Цә-идәни дееҗ

Идән - чигән элвг болҗ,

Эзн мөңк нас зүүҗ,

Җил болһн

Җил өөн хаһцҗ,

Эсрң эн өҗртән,

Эн цаһаһан кеҗ,

Окн-теңгрин аршанд

Олн-әмтн күртҗ,

Амр, аңхун бәәҗ,

Амулң эдлх болтха!

Цә-идәни дееҗ

Зальта зандн цәәһәсн

Зулд деегшән өргий,

Бәәсн хотын дееҗиг

Бурхндан нерәдҗ тәвий!

Уурта хотыннь дееҗинь

Уууһн өвкнртән нерәдий!

Yлдсн шавхр тальвринь,

Yрн -садтаһан эдлий!

Аавнр-ээҗнрән күндлҗ,

Ааһта цәәһинь бәрүлий!

Эңсәр чееҗәсн тәвсн

Йөрәлин соңсҗ байрлий!


Цә болһчкад эргүләд самрдмн. Өрүн орҗ ирсн күн цә амсад һардмн. «Өрүн цә ууһад һархла, керг күцдг».


Ундн

Хальмг цә Җомба Шуурмгта цә

Уурсн цә Шикртә цә

Десерт


Һу

Тарвс

Бөөлҗрһн

Җимс

Альмн

Кедмн

Чи

Уста үзм

Төөр (персик)

Шар өрг

Хар өрг

Заһста хот

Һальт, һальҗма -паштет (рыба в собственном соусе)

Заһсна дотр

Чансн заһсн

Шарсн заһсн

Чансн түрсн

Заһста шөлн

Булсн заһсн

Хатсн заһсн

Заһста түрсн (давслсн) (икра)

Шарсн түрсн

Давслсн заһсн

Заһсна шүүрмг


Хотын туск үлгүрмүд


  1. Әмд күн арһта 4) Заһсн усар бәәдг

Күн көлсәрн бәәдг.


  1. Һар көндрхлә 5 ) Тос цоксн күн

Амнчн көндрдг Һаран доладг.

  1. Дөңгәр күцдг 6) Урна урл тоста

Деесәр боодг.


  1. Урн күүнә һар 9) Утхасн бүлүдсн залу-

Уханла үүрлнә. Мах иддг.

  1. Хур орв гиҗ, 10) Шудрмг болхла-хот олддг

Малан услл уга бичә бә. Шулун болхла-керг олддг.

11) Җомбаһас оңдан хот уухшв, 12) Мал асрхла амн тоста.

Җораһас оңдан мөр унхшив.


13) Малын түрүнд -бух, 14) Хоосн ухр амнд орхш.

Махна түрүнд -ууц.


15) Хөөһәр мал кеддго 17)Хоома күн хойр көдлмштә.

Хөөрмгәр хот кедго.


16) идсн өдртән цадхлң, 18) Залхугин герт түлән уга,

Инәсн өдртән байсхлң. Зальгдгин герт хот уга.

Родственные термины

Эцк - отец

Эк - мать

Күүкн - дочь

Дү көвүн - младший брат

Авһ - брат отца

Наһц ах - брат матери

Ач көвүн, ач күүкн - внук, внучка по лини отца

Зе көвүн, зе күүкн - внук, внучка по линии матери

Наһц ээҗ - бабушка по лини матери

Аав - дедушка

Ээҗ - бабушка

Эгч - старшая сестра

Ах - старший брат

Дү күүкн - младшая сестра

Гаһа - сестра отца

Наһц эгч - сестра матери


Хот-хол

(тәәлвртә туульс)

  1. Наһцхин күүкн 12) Хар үкр деегшән хәләҗ

Найн давхр бүшмүдтә хамг әмтн түүг хәләҗ

(хавстн) (хәәстә хот)


  1. Зудын хөн, зун давхр девлтә 13) Һанцхн модн

(мәңгрсн) Һаңһр- һаңһр гиҗ,

  1. Герә дүүрң улст Һазр-усн шуг-шуг гиҗ

Ордг-һардг үүдн уга. (чигә бүлх)

(тарвс)

  1. Өвсн заагт өөкн булмг 14) Һунҗн үкр һурвн көлтә

(өндгн) (тулһ)

  1. Усн мет шиңгн,

Шикр мет әмтәхн

(үсн) 15) Эрнҗән гелң элкән ээҗ,

  1. Цаһан үкр Һурвн манҗ һуян ээҗ.

Цаасн немнәтә (хәәсн, тулһ)

(үснә өрм)

16) Мис суудлта,

  1. Деерәс ирсн дерсн-хурсн, Така бәәдлтә.

Дорас ирсн элвг хар, (чеенг)

Өңгинь ясдг амрг цаһан,

Тавинь хәәдг тарһн шар 17) Күн кевтә махан идәд,

(цә, усн, үсн, давсн, тосн) күрн кевтә нүкндән өрдг.

(утх)

  1. Хойр гүн холвата,

Хоңһр аҗрһ уята. 18) Ү-түмн дәәнд

(бөөр, зүркн) Yңглцг баатр шурһҗ.

(шанһ)

  1. Маңцхр күүкн

Мөҗгн девлтә. 19) Һаза мөргҗ-мөргҗ,

(бөөр) Гертән ирәд, ядаһад унҗ оч.

  1. Секәд уга авдрт (Сүк)

Семләд уга торһн.

(хөөнә семҗн)

  1. Даб-даб хаалһ,

Давш уга хаалһ,

Олн-олн хаалһ,

Олдш уга хаалһ

(хөөнә сәңгрцг)

Олзлсн литератур

  1. Бадмаев Н. Домашне-религиозный быт приволжских калмыков.

Астрахань (1883).

  1. Очерки истории. Калмыки. М 1967

  2. Хальмг үлгүрмүдин болн тәәлвртә туульс. Элиста 1960

  3. Хальмг туульс. Элист 1961 г

  4. Седклин күүр. Элист 1960 г

  5. Дуулч, теегм, дуулч. Элист 1958 г

  6. Кичгә Төлә. «Җаңһр» Элист, 1974 җ.

  7. Бичкдүдин амн үгин билгин анголог/ Б.Б. Оконов/, Элст, 1990г

  8. Цецн булг. Эрнҗәнә Константин, Элст, 1980 җ

  9. Калмыцкая кухня. А.С. Шовгурова ,В.А. Вяткина,Элст, 1986 җ

  10. Эрдниев У.Э. Калмыки/Историко-этнографические очерки/ Элст, 1985 җ.

  11. Хальмг үнн-газета

  12. Бичкдүдин журнал «Байр»



 
 
X

Чтобы скачать данный файл, порекомендуйте его своим друзьям в любой соц. сети.

После этого кнопка ЗАГРУЗКИ станет активной!

Кнопки рекомендации:

загрузить материал