Конспект урока по крымскотатарскому языку на тему: Тамамлайыджы ве айырыджы табили муреккеп джумлелер(9кл.)

Мевзу: Тамамлайыджы, Айырыджы табили муреккеп джумлелер

Макъсат: талебелерге табили муреккеп джумле акъкъыында малюмат берюв, тамамлайыджы ве айырыджы табили муреккеп джумлелерни бир-биринен айырув, нутукъ байлыгъыны арттырув, анна тилини огренювге меракъ ашлав.

Донатув: джедвель (с.170), дерслик, мешгъулиет джыйынтыгъы.

Дерс кетишаты

1.Тешкилиш къысым (селямлашув, дерс мевзусынен танышув)

2 Эв вазифесини тешкирюв

Суаль-джевап

- Насыл джумлелерге муреккеп табили джумлелер дейлер?

-табили муреккеп дж. Насыл чешитлери бар?

ЛУГЪАТ:

Талап эте-требует

Нисбет-соотношение

Джошкъун-азартный, восторженный

Хаял-мечта, воображение

Къайгъы-забота, печаль

3 Янъы мевзуны анълатув

Бугунь биз тамамлайыджы ве айырыджы табили муруккеп дж. чешитлеринен таныш оладжакъмыз.

Тамамлайыджы таб.мур.дж-де таби джумленинъ хабери джумледе анълатылгъан мананынъ битмесини талап этер.

Оларнынъ бир къач чешити бар:

1. Баш джумле таби джумледен сонъ келир. Таби джумленинъ хабери шарт фиилинен ифаделенип, -са, -се ялгъамаларынен келир. Эки къысымнынъ теркибинде нисбетлешкен замирлер ишлетилир. Олар джумле ичинде тамамлайыджы олып келирлер.

Меселя: Сиз кимге мураджаат эткен олсанъыз, онынънен лакъырды этмелисинъиз. (Кимнен лакъырды этмелисинъиз?)

2. Тамамлайыджы табили муреккеп джумлелернинъ экинджи чешитинде таби джумле, баш джумледен сонъ келип, ки багъ-нен багъланыр. Баш джумледе хабер махсус бир сыра фииллернен ифаделенир: демек, бильмек, корьмек, тюшюнмек, олмакъ, япмакъ, къайд этмек, тариф этмек….

МЕСЕЛЯ: Шуны тасдыкъламакъ керек ки (нении тасдыкъламакъ керек?), олар бу ишни аля дереджеде беджергенлер.

3. Тамамлайыджы табили муреккеп джумлелернинъ даа бир чешитинде баш ве таби джумле мы, ми дереджеликлери вастасынен багъланып келирлер. Бойле джумлелерде баш джумле таби джумледен эвель келир.

МЕСЕЛЯ: Анъладынъмы, (нении анъладынъмы?) ананъ тез мында кельсин.

4. Багълайыджысыз тамамлайыджы муреккеп джумле.

5. Интонация вастасынен багълангъан тамамлайыджы табили муреккеп джумлелерде баш джум ленинъ хаберине багълы олып таби джумле келир. Таби джум ленинъ хабери баш джумледе анълатылгъан мананынъ битмесини сорар. Баш джумленинъ хабери анъламакъ, айтмакъ,дуймакъ, бильмек киби фииллернен ифаделенир.

МЕСЕЛЯ: Тиземининъ джошкъун гонълюнден биз анъладыкъ(нении анъладыкъ?), бугунь бир тантана оладжакъ.

АЙЫРЫДЖЫ табили мур. дж-нинъ таби джумлеси умумий мананы бильдире, баш джумле исе муайен манна анълатыр. Таби джумле баш джумледен чыкъкъан насыл? кимнинъ? Ненинъ? Суаллерине джевап берир.

Тизим ве манна хусусиетлерине коре, эки чешите олалар:

1. Баш джумле таби джумледен сонъ келир.Таби джумледеки хабер -са, -се ялгъамасынен кельген шарт фиилинен ифаделенир. Таби джумленен баш джумленинъ теркибинде нисбетлешкен сёзлер ишлетилир. Чифтлеп, бу сёзлерни бойле косьтермек мумкюн: кимнинъ…, онынъ; насыл…,ойле; ким…,онынъ.

2. Айырыджы табили муреккеп дж-нинъ экинджи чешитинде баш ве таби джумле ки багълайыджысы вастасынен багъланып келирлер. Баш джумле таби джумледен эвель келип, онынъ теркибинде ойле бир, о къадар киби замирлер ишлетилир.

МЕСЕЛЯ: Бу китапта ойле муджизелер тасвирленген ки, (насыл муджизелер тасвирленген?) эр кесни айретте къалдыралар.

4 ПЕКИТЮВ

ВАЗИФЕ:

Ашагъыда берильген схемелергъа эсасланып, тамамлайыджы табили мурр.дж-ни уйдурып язынъыз.ки, .,

ВАЗИФЕ Берильген джумлелернинъ чешитини бельгиленъиз(тамамлайыджы , айырыджы табили мур. дж.)

Кечкен сене Амет ойле бир ресим япты ки, козюнъ корьсин. Арзы чокъкъа бармай дуйды, оны беклейлер. Бакъам,кимдир келе, манъа якъынлаша. Он секиз-он докъуз яшларында олгъанда, ойле хаяллар догъа ки, эр ишни къолайлакънен япмакъ мумкюн олгъан киби келе.

Аталар сёзлернинъ манасыны анълатынъыз

- Окъумакъ къайгъылыдыр, сонъу сайгъылыдыр.

- Татлы тиль саибине бал едирир, аджджы тиль-башына беля кетирир.

5 НЕТИДЖЕЛЕВ

-Табили муреккеп дж-нъ насыл чешитлеринен якъынджа таныш олдыкъ?

-Оларны нутукъта ишлетемизми?

Баалав

Эвге вазифе: къайделерни (с.57-58;62) ве лугъат сёзлерни огренюв, 112-иш с.63