Баяндама Жайық-Урал-2015 туристік-экологиялық экспедициясы

Теректі аудандық балалар- жасөспірімдер туризмі және экология орталығы

«Жайық- Орал- 2015» туристік- экологиялық экспедициясы

</<font face="Times New Roman, serif">Орындаған: Т. Касимов, А. Бакитов

Жетекші: С. Ибатов

2015 жыл

Қайырлы күн құрметті слетке қатысушылар «Жайық-Урал» экспедициясына қорытынды анықтамалық жұмыс жүргізетін болсақ.

Саяхат туралы анықтама

1. Саяхат ауданы: Қазақстан Республикасы, Батыс Қазақстан облысы, Теректі ауданы, Зеленов ауданы, Орал қаласы.

2. Маршрут тізбегі: Долинный яр- Камбавский яр- Заумарин яр- Сауркин яр- Шумихин яр- Белоглинный яр- Железнодорожный яр- Уральский яр- Орал қаласы.

3. Маршруттың жалпы ұзындығы: 143 км.

Соның ішінде: су 143 км.

4. Саяхаттың ұзақтығы: 8 күн,

маршруттың белсенді бөлігінде 8күн.

Далада қону 7 күн.

5. Саяхат уақыты: 2015 жылдың 16- 22 шілде аралығы.

6. Туризм түрі: су жорығы.

7. Категориялық қиындығы: бірінші (І).

Саяхаттау ауданы

Жайық өзені Орал тауы оңтүстік сілемдері (Орал-Тау жотасы) әлем мұхитының деңгейінен 640 м биіктігінен басталады. Ол Ресей Федерациясы аймағын, Қазақстан Республикасының Батыс Қазақстан мен Атырау облыстарынан өтеді. Өзеннің ұзындығы 2534 км. Қазақстан Республикасы ішінде - 1084 км. Суды жинау көлемі - 220 мың км².Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша Жайық өзенін 3-ке бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі.

Орск қаласынан 70 км жерде Ириклин су торабы салынған . Бұл бөген Жайық өзенінің деңгейін 30 метрден астамға көтереді. Көктемгі тасқын кезінде толып, Ириклин бөгені жыл бойы біртіндеп өз көлемінің, шамамен жартысын өзенге береді.

Орал қаласынан жоғарыда Жайық өзеніне сол жағынан Елек өзені ағады, оның ұзындығы 730 км.

Орал қаласы маңында Жайық өзеніне 2 сала - Шаған мен Барбастау өзендері- құяды. Төменгі ағысында Жайық өзені Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары аумағынан Каспий теңізі маңы ойпатынан өтеді,бұнда үш табиғи аймақтан өтеді: дала, шөлейтті- дала және шөл.

Осы маршрут бойынша кешенді физико- географиялық зерттеулер жұмыстарын бірнеше топқа бөлген болатынбыз яғни:

• №1 Топографиялық жұмыстар

• №2Геоморфологиялық зерттеулер

• №3 Геоботаникалық зерттеулер

• №4 Зоологиялық зерттеулер

• №5 Топырақты зерттеу

• №6 Фенологиялық бақылаулар

№7 Гидрологиялық зерттеулер

1. Топографиялық жұмыстар: Бейнеде көрсетілген қабылтөбе елді мекенінде орналасқан ақ мандай (бараний лоб) аймағын топаграфикалық зерттеу жұмысын қорытындылайтын болсақ: бұл жерде көбінесе кездесетін сирек орман және ну орман, өзен жағалауында камыстар және батбақты болып келеді. Өзенді жағалай соқпақ жолдар дала жолымен үштасқан. Көктем кездегі су арнасынан тасып немесе өзенге құйған кездегі жыраларда кездеседі.

2. Геоморфологиялық сипаттама

«Бараний лоб» сайы Жайық өзенінен шамамен 500-600 м жерде оңтүстікте орналасқан. Сайдың жатқан жері- жазық. Рельеф формасы- ашық. Сайдың ішінде айналасы батпаққа айналып, қамысы өсіп тартылған көлшік бар. Сай- маңайынан жиналған және еріген қардың суын көктем мезілінде Жайық қойнауына құяды.

Сайдың салыстырмалы биіктік нүктесі 24 м. Жардың ылдилығы 45⁰ С. Ол сайдың оңтүстік жақ жарында орналасқан.

Сайдың солтүстік жақ жарының биіктік нүктесі 18 м, жардың ұзындығы 65 м. Жардың ылдилығы 36⁰ С. Жардың терассасында жайын жол бар. Сайдың сол жақ бөлігінде Жайыққа құятын сала орналасқан.

3 Геоботаникалық зерттеулер

«Бараний лоб» сайының орман фитоценозының сипаттамасы

Сипаттама №1 Күні 20.07.2015

Ассоциация атауы қайыңды- еменді- папортникті

Географиялық орны (облыс, аудан, елді- мекен) БҚО, Теректі ауданы, Амангелді мекені

Микрорельеф «Барний лоб» сайы

Орман төсемі (қалыңдығы) 5- 15 см

Флористикалық құрамы

Флористикалық құрамы бойынша төрт қабатқа бөлген болатынбыз

І. Қабат -ағаштар

ІІ. Қабат -ағаш өскіндері

ІІІ. Қабат- бұталар

ІҮ Қабат- батпақты шөптер

І. Қабат -ағаштар

№

Ағаш түрлері

Орташа биіктігі

(м)

Діңің орташа диаметрі

(см)

100 м² аумақтағы діңнің орташа саны

Ескерту

1.

Қайың

10- 15

25- 35

45- 56

Доминант

2.

Емен

15-20

30- 40

10- 15

ІІ. Қабат -ағаш өскіндері

№

Өсімдік атауы

Басым биіктігі

(м)

100 м² аумақтағы түрдің саны

Өсімдіктің экологиялық жағдайы

(5 балл шакла)

Ескерту

1.

Қайың өскіндері (Береза приземистая)

5- 10

20- 30

4

Доминант

ІІІ. Қабат- бұталар

Бұл жүмыста друде шкаласын қолданған болатынбыз

Аспект жасыл түсті

№

Өсімдік атауы

Биіктігі

(м)

Друде бойынша көптігі және жобалы жамылғы (%)

Фено-

фаза

Өсімдіктің экологиялық жағдайы

(5 балл шакла)

Ескерту

1.

Калина (шәңгіш жидек)

1,5- 2

cop 1 (copiosae1)

50-30

4

2.

Шиповник (итмұрын)

1- 1,5

cop 1 (copiosae1)

50-30

3

3.

Караган

1- 1,5

sp (sparsae)

30-10

4

4.

Бересклет

1- 2

sp (sparsae)

30-10

2

5.

Бобовник

1,5- 2

sol (solitariae)

10- нан аз

3

ІҮ Қабат- батпақты шөптер

Аспект жасыл түсті

№

Өсімдік атауы

Биіктігі

(м)

Друде бойынша көптігі және жобалы жамылғы (%)

Фено-

фаза

Өсімдіктің экологиялық жағдайы

(5 балл шакла)

Ескерту

1.

Рогоз (қоға)

1,7- 2

cop2(copiosae2)

70-50

5

2.

Камыш озерный (қамыс)

1- 2

cop 1 (copiosae1)

50-30

5

3.

Папортник щитовник

0,50- 1

cop2(copiosae2)

70-50

4

4.

Череда (итошаған)

1- 2

sp (sparsae)

30-10

3

5.

Ландыш (інжугүл)

0,3- 0,5

sp (sparsae)

30-10

3

Жайылым фитоценозының сипаттамасы

Сипаттама № 2 Күні 20.07.2015

Ассоциация немесе кешенді ассоциация атауы бетегелі- ақ селеуі

Географиялық орны (облыс, аудан, елді- мекен) _____БҚО, Теректі ауданы, Амангелді мекені

Микрорельеф «Бараний лоб» сайы

Аспект жасыл- сарғылт түсті

Флористикалық құрамыӨсімдік атауы

(топ бойынша)

Қабатша

Биіктігі

(см)

Друде бойынша көптігі

Фено-фаза

Өсімдіктің экологиялық жағдайы

(5 балл шакла)

Ескерту

1.

Астық тұқымдастар

4

0,3-0,5

cop3(copiosae3)

5

2.

Шалғынды шөптер

3

0,5-0,7

Cop1(copiosae1)

4

3.

Бұршақ тұқымдастар

2

0,7-1,0

sp (sparsae)

3

4.

Әр түрлі шөптер

1

1,0-1,5

cop2(copiosae2)

4

№4 Зоологиялық зерттеулер

Жануарлар әлеміне сипаттама беретін болсақ

Сүтқоректілер: тышқан, бұлан, жабайы шошқа, құндыз, қарсақ, қоян, аққалақ.

Құстар: су қыраны, ителгі, бозторғай, кәдімгі шағала, кезқұйрық, шұбар шымшық, қырғи, күйкентай, жағалау қарылғашы, кәдімгі сары торғай, қара бозторғай, суық торғай, құтан, жылан жегіш, қылаң қарабас шағала, үйрек.

Бауырмен жорғалаушылар: секіргіш кесіртке, батпақ тасбақасы, сұр жылан, сарыбас жылан, қара су жыланы.

Қосмекенділер: жасыл құрбақа, кәдімгі құрбақа, көл бақа.

Бунақденелілер: көбелектер- жібек құрты, адмирал, күндізгі тауыс көз, қалақай көбелек.

Екіқанаттылар отряды: кәдімгі шыбын, сона, шұбар шыбын.

Турақанаттылар отряды: сұр шегіртке, жасыл шегіртке, саранча, дәуіт. Инеліктер оттяды: жылтыр көркемше, жалпақ инелік.

Жарғаққанаттылар отряды- жер түкті ара, жабайы ара, мүк түкті ара, жиде кандаласы.

Буынаяқтылар: кене, шаршы өрмекші, бүйе.

Балықтар: ақмарқа, табан, қылышбалық, сазан, жайын, көксерке, мөңке, торта, аққайран, алабұға, құсбас, тарақ балық.

Экожүйедегі жануарлардың ролі және қазіргі жай- күйі

Жануарлар табиғат биоценозында маңызды орын алады. Бұл олардың жоғары деңгейде энергетикалық процестері. Сүтқоректілердің азықтық қызметінің нәтижесінде олар биологиялық зат айналымды тездетеді және ландшафтыларды түзеді. Жануарлар сумен, өсімдіктермен, топырақпен күрделі қарым- қатынаста болып, тіршілік ортасын қалыптастырады.

Соңғы жылдары Жайық бойында кәсіптік ауланатын сүтқоректілердің көптеген түрлері шамадан тыс пайдалану әсерінен және табиғат биоценоздарының ластануынан, кейбір сүтқоректілердің сан мөлшері азайып, таралу аймақтары тарылды.

Жайық өзенінің ихтиофаунасын өзеннің батыс пен оңтүстіктен келетін балықтары құрайды. Балық аулаушыларға сұрақ- жауап жүргізгенде қазіргі уақытта Жайықтың орта ағысында кең таралған балық түрлеріне табан, ақмарқа, көксерке, аққайран балықтары жатады Сазан мен жайын саны азайған. Қазіргі уақытта өзеннің гидрологиялық режимінің өзгеруіне, өзен экологиясының ластануына және кәсіпқой браконьерлік тоқтатылмауының кесірінен Жайық ихтиофаунасының саны өте қатты азайған.

№ 5 Топырақты зерттеу

Күні: 20.07.2015

Орны: «Бараний лоб» сайы

0- 5см. Ағаш жапырақтары мен шөптесін өсімдіктер қалдықтарының түрлі дәрежедегі шірінділерінен тұратын қалыңдығы 5 см орман төселімі.

5- 10см. Гумусты қабат, түсі қоңырқай сұрғылт. Өсімдік тамырлары бар. Топырақ құрамы кесектелген борпылдақ топырақ. Ылғалды.

10- 15см. Гумусты-элювиальді өтпелі қабат сұрғылыт қою түсті. Көлденең ағаш пен өсімдік тамырлары көп. Тығыз. Ұнтақты -түйірлі-кесектелген құрылым. Ылғалды.

15- 18см. Элювиальді-иллювиальді өтпелі қабат. Ашық сұрғылт. Гумус аз. Өсімдік тамырлары бар. Жеңіл саздақты. Жаңғақ құрылымды сипатқа ие. Ылғалды.

18- 25см. Иллювиальді қабат. Қоңырқай- сұрғылт, қара дақтар аз. Ірі- жаңғақты құрылым. Топырақ тығыз. Саздақты. Ылғалдырақ.

25- 45см. Аналық жынысқа өтпелі қабат. Боз түсті қарашірігі бар ашық қоңыр түсті. Вертикальді жарықтары бар. Құрамы кесекті -призмалы, қатты нығыздалған. Өсімдік тамыры аз.

45 см- терең. Аналық жыныс. Сарғылт. Сазды. Тығыз.

Қорытынды: Топырақ сұрғылт- күлгін түсті. Профильдің беткі қабаттары гуумусты, ортаңғы қабаты саздаққа айнала бастаған және жоғарғы қабатында карбонаттар кездеседі.

Топырақтың химиялық құрамы

№6 Фенологиялық бақылаулар

Бинеде көрсетілген экспедиция кезінде ауарайын бақылау нәтижелелерін қорытындылай келе 19 градустан-31 градуска дейін көтерілді. Жел соғу бағыты көбінесе солтүстік батыстан орта есеппен 3,5 метр секунд.

№7 Гидрологиялық зерттеулер

Жайық өзені солтүстік- шығыстан оңтүстік- батыс бағытында ағады. Өзеннің бастауы теңіз деңгейінен 637 м биікте, ал құятын жері теңіз деңгейінен 27 м төменде жатыр. Өзен арнасы қатты бұрмаланған. Жайықта қатты терең жерлер жоқ. Жарқабақтар 3- 4 м, шұңқырлар 6- 8 м, кейбір тұңғыйықтар 10 метрге дейін барады. Арнаның орташа ені 60- 100 м, Орал қаласының аймағында 200- 300 метрге дейін барады. Арнаның түбі қыйршықты- малта тасты және құмды шөгінділермен төселген. Екі жақ жағада да жарлар кездеседі, жарлар оң жақ жағада басым келеді.

Судың лайлылығы- 280 г/м³. Мөлдірлігі 15- 18 см. Химиялық құрамы бойынша өзен суы гидрокарбонаттар тобына жатады. Бор және әктас шөгінділерінің су эрозиясынан өзеннің минералдылығы жоғары деңгейде. Ағыс жылдамдығы өзеннің әр бөлігінде әртүрлі.Орташа есеппен 4- 5 км/сағ.

Антропогендік ықпалдар

Басты антропоген факторларына арнаны реттеу, жерді суландыру, өндірістің, ауылшаруашылығының суды пайдалануы жатады. Реттеуші рөлін атқаратын су жайылымдарындағы орманды жаппай шабу, жою үлкен кері әсерін тигізуде. Ахмадиев сайындағы орман алқабы өзен жағасына дейін шабылған. Орман өрттері де үлкен залал келтіреді. Өткен ғасырда да өзен суы молдылығымен көзге түсе қойған жоқ, өйткені 1998 жылға дейін өзен түбін тазалау жұмыстары жүргізілмеген. Арна түбінің 626 км бөлігі тазалауды қажет етсе, тек соның 340 км участкесі ғана тазаланған.

Жайық өзені суының қасиеті

Интенсивтілігі, баллмен

0

-

Сипаттамасы

Жоқ

-

Түсі

Сарғылт

-

Лай

Майлы

-

Мөлдірлігі

15 см

РН

5,8

Жүзіп жүрген қоспалар

Табылған жоқ

Тотығуы, мг/дм³

1,6

5,0

Жалпы қаттылығы

3,7

7,0

Құрғақ қалдықтар

-

-

Темір

Жоқ

0,3

Хлоридтар мг/дм³

5,0

350

Сульфаттар

35,2

500

Аммин нитраты

0,29

3,0

Азот

0,8

3,0

Жайық өзенінің экологиялық жағдайы

Жайық өзенінің экология лык проблемалары, басқа да өзендер сияқты, кешенді табиғи, антропогендік және техногендік үрдістермен байланысты.

Жайық өзенінің тозып өзгеруінің бірінші себептері болып, толассыз су ағынының табиғи үрдістердің механикалық үрдістер түріндегі әсерінен болатын арнаның бұзылуы болып табылады. Оның жағымсыз салдары болып табылатындар:

- Арнаның лайлануы, өзеннің тайыздалуы мен оның гидрологиялық режимінің нашарлауына соқтыратын қайраңдардың пайда болуы;

- Жағалаулардың иреңдері мен топырақты жерлерінің жеңіл механикалық құраммен шайылуы. Бұл өзеннің арнадан шығып және үлкен аумақты басып кетуіне қауіп туғызады.

Осы үрдістер Жайықтың көктемгі қатты тасқынымен тіптен тереңдей түседі. Қазақстандық аймақта өзен арнасының лайлануына теріс әсер ететін факторларға: ағысты баяулатын даланың жазықтылығы және арнаның көп ирелеңдігіне әсер ететін жер бедерінің сәл жотылығы жатады. Осыған байланысты өзеннің тұрастығы мен қызметі оның тұрақты күтімсіздігінсіз мүмкін емес.

Өзен арнасының лайлануына оның салалары мен бастау көздерінің тазаланбауы әсер етеді. Батыс Қазақстан облысындағы Бұдан басқа, Жайық өзенінің табиғи экожүйесінің тозуына оның су, өсімдіктер, жануарлар мен балық ресурстарын пайдаланатын шаруашылық қызметтерде өзіндік әсерін тигізеді. Елді мекен жерлердегі жағалай өзеннің жағалаулары мен су алатын алаңдарда, тасқын кезінде өзенге шайылатын қалдықтар төгіледі.

Жайық бойында орналасқан үлкен қалалардың арналы тазалық құралғылары ескірген, қайта жаңғыртуды қажет етеді және арналық ағындарды қажетті дәрежеде тазартуды қамтасыз етпейді.

Жайық өзенінің беткі суларының ластануының маңызды факторы өндірістік кәсіпорындарының қызметі, суланатын алаңдар аумағындағы ескіден бергі ластар, қалалық, және кенттік шайынды сулар болып табылады.

Жайық өзені мен аңғарлардың суының азайына өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің бұзылуына, сонымен бірге, рұқсатсыз ағаштар кесу және далалық өрттер әсер етуде.

Қорытынды және ұсыныстар

1. Маршруттың барлық бөлігінде ағаш үйінділері мен қалдықтары байқалып отырды. Олар көктемгі су тасу кезінде көп мөлшерде жиналып қалып, өзеннің еркін ағуна кедергі келтіреді. Орман шаруашылығы өзен арнасын және орман алқабын ағаш қалдықтарынан тазартса екен дейміз.

2. Жайық суының деңгейі өте төмен гамада. Маршрут бойы өткелдер, қайраңдар, өзен ортасынан арал тәрізді шығып қалған топырақтар кездесті. Кейбір учаскелер өте тайыз. Қайығымызды сүйреп жүруге тура келді. Өзен суының төмендеуіне әсер ететін басты антропогендік факторларға арнаны жыру, жерді суландыру, суды ауылшаруашылығына пайдалану, арнаны бөгеу, өзен суын реттеу жұмысында маңызды рөл атқаратын ормандарды кесу жатады. Судың 20 % өнеркәсіптік коммуникацияға жұмсалады. Өзеннің суын пайдалану мөлшерін азайтуды ұсынамыз. Өзеннің табиғи жолмен тазаруына және көктем мезгіліндегі қатты ағыстың күшімен арнасын өзі тереңдетуіне мүмкіндік беру қажет. Су жайылымындағы орманды кесу әрекетін қатаң бақылауға алу керек.

3. Теректі ауданының әсем табиғат бұрыштарының бірі жарлы- сайлы жүйелер желісінен құралған Қабылтөбе мекені. Мұндаорыс дубравасының оңтүстік- шығыстағы ең шеткі нүктесі орналасқан және саны азайған, өте аз кездесетін құрып бара жатқан өсімдік түрлері кездеседі. Бұл жерде сирек өсімдік түрлерін сақтап қалу және көбейту жұмыстарын жүргізуді ұсынамыз. Биіктігі 50 м болатын Сауркин жары өзіне туристер мен ғалымдардың назарын аударуда. Оған «Табиғат ескерткіші» статусын беруді және геологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізуді ұсынамыз.

4. Балықтар және сүтқоректілер түрлері қатты азайған. Жайық қармақ імектері мен ау қалдықтарына толы. Аудандық балық инспекциясы балықты қорғау жұмыстарын күшейтсе екен дейміз.