- Учителю
- Биология пәнінен жұмыс дәптері 8 сынып
Биология пәнінен жұмыс дәптері 8 сынып
8 сынып оқушыларына
арналған
ЖҰМЫС ДӘПТЕРІ
Ш. Уәлиханов атындағы орта мектебінің
биология пәнінің мұғалімі
Сейтханова Жұмабике Кәрімханқызы
Алғы сөз
Бұл жұмыс дәптері 8 сыныптың «Биология» оқулығына негізделіп дайындалды. Дәптерде оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттыруға және пән бойынша игерген білімдерін бекітуге арналған жұмыс түрлері мен тапсырмалар берілген.
Оқушыларға арналған «Жұмыс дәптерінің» басты мақсаты - оқушыларды өз бетінше еңбектене отырып, өзінің ойын тұжырымдап, қорытынды жасауға үйрету.
«Жұмыс дәптерін» пайдалану барысында оқушыларда көптеген біліктер қалыптасады:
1.Әр түрлі биологиялық диктанттар, сұрақтар, суреттерді, кестелерді толтыру, тест жұмысы арқылы оқушылар оқулықтан алған білімдерін молайтады.
2.Әр түрлі сұрақтарға жауап беріп, көп нүктенің орнына жауап жазу, кестені толтыру арқылы білім деңгейі жоғарылап, белгілі бір қорытындыға келеді.
3.Берілген тапсырмаларды орындау барысында оқушының ойлау қабілеті дамып, биология пәніне деген қызығушылығы артады.
Жұмыс дәптерін пайдалану ережесі:
-берілген тапсырманы орындамас бұрын, оқулықтағы материалдарды меңгеру қажет;
- тапсырманың мазмұнын толық танысып, дұрыс жауап беруге тырысу керек;
-жұмыс дәптерінде берілген тапсырмаларды сабақты пысықтау барысында және үйге тапсырма ретінде беріледі.
Мұғалім материалды алған білімді бекітуге де, сонымен қатар оқушылар білімін тексеруге де пайдалана алады.
Кіріспе
1.Биология ғылымының мынадай салалары нені зерттейді?
Адам биологиясы _________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
Адам анатомиясы ________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
Адам физиологиясы_______________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
Гигиена__________________________________________________________________________________________________________________________
Адам биологиялық түр ретінде. Адам организміне жалпы шолу
2. Жасушаның құрылысымен толық танысу барысында, оның әрбір бөлімдерінің атқаратын қызметін оқулықтан тауып, әрқайсысының тұсына жаз.
Цитоплазма______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ядро____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Хромосома_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Жасуша құрылысын оқулықтан мұқият қарап шығып, кестені толтырып жаз.
Органоид
Құрылысы
Атқаратын қызметі
4.Сөйлемнің бос жерін оқулықтың көмегіне сүйеніп толтыр.
1. Эндоплазмалық тордың ............................. және .............................түрлері бар. 2. ................................................жасушалардың «ас қорыту станциясы » деп аталады. 3. ..........................- жасушадағы біртұтас әмбебап энергия көзі.
5. Сұрақтарға жауап бер.
1. Эндоплазмалық тордың құрылысы және қызметі қандай?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Гольджи жиынтығы қандай қызмет атқарады?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. 1- суретті пайдаланып, жасушаның құрылысын жазыңдар.
1 сурет
1. 8.
2. 9.
3. 10.
4. 11.
5. 12.
6. 13.
7.
6. Жасушаның химиялық құрамы, сызбанұсқаны толтыр.
Жасушаның химиялық құрамы
7. Сипаттама бер.
1. Бейорганикалық қосылыстар- ____________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Су - __________________________________________________________
________________________________________________________________
3 .Минералды тұздар______________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
8. Кестені толтыр.
Органикалық қосылыстар
Жасушадағы рөлі
Нәруыз
Көмірсу
Май
Нуклеин қышқылы
9. Сұрақтарға жауап бер.
1. Жасушаның негізгі тіршілік қасиеттері қандай?
________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Биосинтез процесі дегеніміз не?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Тітіркенудің тітіркенгіштіктен айырмашылығы қандай?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
10. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. Жасушалар мен жасушалар аралығын толтыратын жасушааралық заттардан ...................................... түзіледі.
2. .......................................ұлпалары терінің беткі қабатын, ішкі мүшелердің сілемейлі қабығын және көптеген бездерді түзеді.
3. Нейрон денесіне жақын орналасқан , қысқа өсіндісі ..............................., ал ұзын өсіндісі ................................... деп атайды.
11. Ұлпалардың атқаратын қызметін жаз.
1. Эпителий ұлпаларының негізгі қызметі:____________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Дәнекер ұлпаларының негізгі қызметі:_____________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Бұлшықет ұлпаларының негізгі қызметі: ___________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Жүйке ұлпаларының негізгі қызметі_______________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
12. Дұрыс жауапты тап.
1. Құрылысы, түзілуі және атқаратын қызметтері бойынша ұқсас жасушалар мен жасушааралық заттар жиынтығын не деп атаймыз
А) Мүше Ә) Ұлпа Б) Жасуша
2. Тіректік әрі механикалық қызмет атқаратын қандай ұлпалар
А) Сүйек және шеміршек Ә) Қан мен лимфа Б) Май
3. Көлденең жолақты жасушалардың бір-біріне жанасып орналасқан түзілген жүрек бұлшық еті
А) Эпикард Ә) Миокард Б) Эндокард
13. 2- суреттегі ұлпалардың суретін қарап, бейнеленген
топтарының атын жазыңдар.
2 сурет
Адам ағзасындағы жеке мүшелер жүйесі қызметінің үйлесімділігі. Мүшелер жүйесі қызметінің гуморальдық қызметі
14. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. Физиологиялық процестердің гуморальдық реттелуі биологиялық белсенді химиялық заттар- .............................................. көмегімен жүзеге асырылады. 2. Аса маңызды ішкі секреция безіне .....................
жатады. 3. Есейген адамда өсу гормонының артық синтезделуі ....................................... ауруына -дененің кейбір бөліктерінің өсуіне себепші болады.
15. Сұрақтарға жауап бер.
1. Қандай ішкі секреция бездерін білесіңдер?
________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Гормонның негізгі қасиеттерін қандай?
________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Өсу гормоны жетіспесе не болады?
________________________________________________________________________________________________________________________________
16. Ішкі секреция бездерінен түсінгеніңді оқулықты пайдалана отырып кестеге толтыр.
Гормондар
Бөлетін гормондар
Атқаратын қызметі
17. Бездердің белсенділігінің өзгеруі мен соған сәйкес организмдегі бұзылулар арасындағы байланысты көрсетіңдер.
1.Қалқанша без
2.Бүйрек үсті безі
3.Гипофиз
а) тістің бұзылуы
ә) ергежейлілік;
б) микседема;
в) акромегалия;
г) базедов ауруы;
д) алыптылық;
е) сүйектің сынғыштығы
ж) кретинизм.
18. 3- суреттен ішкі секреция бездерінің атын жаз.
3 сурет
1. 5.
2. 6.
3. 7.
4. 8.
19. Жасырын сөзді дұрыс шешкенде ортаңғы торкөзден бүйрекүсті безі бөлетін гормонның аты шығады.
1
2 3
4
5
6 6
7
8
9
1.Организмнің ішкі және сыртқы құрылысын зерттейтін пән?
2.Бадырақ көз немесе ....
3.Биологиялық белсенді химиялық заттар
4. Ересек адамда қалқанша бездің гормондары жеткіліксіз бөлінсе қандай ауру пайда болады.
5. Органикалық қосылыс
6. Ол без өзінен тимозин гормонын бөледі
7.Тироксин гормонын бөлетін без.
8.Ішкі секреция безінің маңызды безі
9. Сүйек, май, қан қандай ұлпа
20. Дұрыс жауапты табыңдар
1.Тимус( айырша) безінің гормоны қайсысы?
А) Тироксин В) Тимозин С) Адреналин
Д) Инсулин Е) иодомарин
2.Бүйрек үсті безінің милы затында бөлінетін гормон:
А) Тироксин В) Тимозин С) Адреналин
Д) Инсулин Е) иодомарин
3. Қалқанша маңы безі гормоны жетіспегенде:
А) Сүйектегі кальций мөлшері төмендейді В) Сүйек майысады
С) Тістің өсуі бұзылады, оларда бор тәрізді дақ пайда болады
Д) Кальций бауырда жиналады Е) Кальций қанда жиналады
4. Бүйрек үсті безінің қыртысында
А) Тироксин В) Тимозин
С) Адреналин Д) Инсулин
Е)Нәруыздар мен көмірсулардың энергия бөле ыдырауын күшейтетін гормон бөлінеді
5. Қалқанша маңы безі гормоны артқанда:
А) Қанда кальций мөлшері төмендейді.
В) Кальций қанда, бүйректе, бауырда, мида жиналады.
С) Тістің өсуі бұзылады Д)Тісте бор тәрізді дақ пайда болады
Е) Сүйектер сынғыш және нәзік болады
Жүйке жүйесі
21.Сызбанұсқаны толтыр
Жүйке жасушалары
22. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. Нейронның ұзын өсінділерінің тармақталуы жүйке ұштарын -
........................................................ құрайды.
2. .............................................. - жүйке импульсі өтетін жол.
3. Нейрондар .................................., ....................................... және
................................................. болып бөлінеді.
23. Оқулыққа сүйене отырып, сөйлемді аяқта
1. Нейрон деп ___________________________________________________
________________________________________________________________
2. Рефлекс деп __________________________________________________
________________________________________________________________
3. Синапс деп____________________________________________________
________________________________________________________________
4. Жүйке орталығы деп _________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
24. Термин сөздермен жұмыс
1.Сезімтал жүйке талшықтары
2.Рецепторлар
3.Қозғалыс жүйке талшықтары
25. Сызбанұсқаны толтыр
Ми
26. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. Ересек адамның миының орташа салмағы ............................. г.
2. ...................... сопақша миды ортаңғы мимен жалғастырады.
3. Мишықтың жұқа үстіңгі қабаты .................................. деп аталады.
4. Самай бөлігінде ...................... аймағы, ал шүйде бөлігінде - .......................... аймағы орналасқан.
27. Ми бөлімдерінің атқаратын қызметін жаз.
1. Сопақша ми ___________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Ортаңғы ми ___________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Аралық ми ____________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Мишық________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Үлкен ми сыңарлары____________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
28. Дұрыс жауапты табыңдар.
1. Жүйке жүйелерін емдейтін медицина ғылымының саласы:
A) Травматология B) Фармакология
C) Невропатология D) Гинекология E) Стоматология
2. Жүйке жүйесінің шеткі бөліміне жататын-
A) Ми. B) Парасимпатикалық жүйке. C) Жұлын.
D) Аралас жүйкелер. E) Жүйкелер мен жүйке түйіндері.
3. 1863 жылы баспадан кітап болып шыққан «Ми рефлекстері» ғылыми еңбектің авторы:
A) И.П. Павлов B) Ч. Дарвин C) С.П. Боткин
D) И.М. Сеченов E) И.И. Мечников
4. Жасуша серіктері-
A) Нейронның қысқа өскіні. B) Нейрон денесі.
C) Нейронды қоршап орналасқан жасушалар.
D) Нейронның ұзын өскіні.
E) Жүйке ұлпасының басты жасушалары.
5. Ми бағанасынан тарайтын жүйке саны:
A) 5 жұп B) 10 жұп C) 8 жұп D) 6 жұп E) 12 жұп
6. Жұлындағы екі терең жүлгенің (борозда) орналасан жері:
А) жұлын өзегінде В) алдыңғы және артқы бетінде
С) омыртқа өзегінде Д) алдыңғы бетінде Е) артқы бетінде
7. Жүйке ұлпасының жасушалары:
А) ақ заттары В) серікше-жасушалар С) нейрондар
Д)жүйке талшықтары Е) сұр заттар
8. Жүйке ұлпасының негізгі қызметін көрсетіңіз:
А) қозғыштығы және қозу өткізгіштігі В) қорғаныштық
С) ұлпаларды біріктіреді Д) мықтылық қасиете береді
Е) жиырылығыштығы
9.Нейронның қысқа өсіндісі
A) дендрит B) жұлын C) ми D) рецептор E) аксон
10. Әр омыртқаның бүйір тұсынан қанша жұр жұлын жүйкелері таралатыны белгілеңіз:
А) 31 В) 26 С) 36 Д) 62 Е) 13
Сезім мүшелері - анализаторлар
29. Сұрақтарға жауап бер.
1. Анализатор дегеніміз не?
________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Көз алмасының құрылысы қандай?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Соқыр дақ деген не?
________________________________________________________________________________________________________________________________
4.Көздің бұзылу себептері қандай?
________________________________________________________________________________________________________________________________
30. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. Көзді ........................................ және .................................... құрайды.
2. Нұрлы қабықтың ортасында .................................. орналасқан.
3. Көрудің басқа кемістігі алыстанкөрмеушілік - ....................................
4. ............................ қабық жарықты өткізеді.
31. Дұрыс жауапты табыңдар.
1. Көз қарашығының орталығы - жұлынның ... орналасқан
A) Мойын бөлігінде B) Сегізкөз бөлігінде
C) Құйымшақ бөлігінде D) Арқа бөлігінде E) Бел бөлігінде
2.Жарық қабылдайтын жасушалардың орналасуы:
A) Көз бұршағында. B) Қасаң қабықшада.
C) Тор қабықша ішіндегі таяқшалар. D) Тамырлы қабықшада.
E) Шыны тәрізді денеде.
3. Ұстаның жұмысын көрінбесе де анықтау
A) Иіс сезу B) Дәм сезу C) Сипап сезу
D) Көру мүшесі E) Есту мүшесі
4.Көз алмасы қабаттары
A) 2 B) 3 C) 5 D) 1 E) 4
5. Жасыл мен қызыл түсті ажырата алмауы аталады:
A) Гемофилия B) Полимерия C) Дальтонизм
D) Эпистаз E) Кроссинговер
3
Есту мүшесі2. Сызбанұсқаны толтыр
33. Есту мүшелерінен түсінгеніңді оқулықты пайдалана отырып кестеге толтыр.
Есту мүшесі
Құрылысы
Қызметі
Сыртқы
құлақ
Ортаңғы
құлақ
Ішкі
Құлақ
34. Дұрыс жауапты табыңдар.
1.Шытырман орналасады:
А) сыртқы және ішкі құлақта В) ішкі құлақта
С) ортаңғы құлақта Д) сыртқы құлақта
Е) ортаңғы және сыртқы құлақта
2.Есту мүшесінің толтырылған сұйықтық қуысы:
А) сыртқы құлақ қуысы В) ортаңғы құлақ қуысы
С) құлақ қалқаны Д) ішкі құлақ Е) самай сүйегіндегі қуыс
3.Ортаңғы құлақтағы сүйекшелердің саны:
А) 4 В)6 С) 5 Д) 3 Е) 2
4. "Анализатор" деген ұғымды алғаш атаған ғалым:
А) И.П.Павлов В) И.М.Сеченов С) И.И.Мечников
Д) Пирогов Е) Ч.Дарвин
5. Құлық бөлетін құлақ бөлімдері бездерінің орналасуы
A) Ортаңғы құлақта. B) Дабыл жарғағында.
C) Иірім өзегінде. D) Сыртқы дыбыс жолында. E) Ішкі құлақта.
35. Жасырын сөзді дұрыс шешкенде ортаңғы торкөзден қарашық-тың артқы жағында екі жағы дөңес линза тәрізді бөлімінің аты шығады.
1.Көз дәрігері
2. Есту сүйекшесі
3.Сезім мүшесі
4.Дыбыс қаттылығы не арқылы өлшенеді.
6. Ішкі құлақ бір бөлігі.
5. Көздің тор қабығында жарыққа сезімтал рецептор.
7. Көз алмасының пішіні не тәрізді
8. Ортаңғы құлақ бастың қандай сүйегінде орналасқан.
9. Көздің қосымша мүшесі
Тірек - қимыл жүйесі
36.Сызбанұсқаны толтыр.
Бас қаңқасы
37. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. Тұлға қаңқасына ........................................ мен ................................... және ................................... жатады. 2. Иық белдеуі екі ..................................... мен екі ....................................... тұрады.
3. Білек ............................. және .............................. сүйектерінен тұрады.
4. Омыртқалар арасында серпімді омыртқааралық .................................... орналасқан.
38. Сұрақтарға жауап бер.
1. Сүйек қандай заттардан түзілген?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Сүйекте қандай бейорганикалық заттар мен органикалық заттар бар?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3.Органикалық заттар сүйекке қандай қасиет береді?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
39. Сызбанұсқаны толтыр.
Сүйектердің байланысуы
40. Сүйек типтерінен түсінгеніңді оқулықты пайдалана отырып кестеге толтыр.
-
Сүйек типтері
Құрайтын сүйектер
Қысқа
Жалпақ
Ұзын
41. Дұрыс жауапты табыңдар.
1.Адамның омыртқа саны:
A) 34-36 B) 40-42 C) 33-34 D) 28-32 E) 29-31
2.Адамның омыртқа жотасы немесе омыртқа бағанасындағы дұрыс орналасу бөліктерін қөрсетіңіз:
A) Мойын, арқа, сегізкөз, бел, құйымшақ
B) Мойын, арқа, бел, сегізкөз, құйымшақ
C) Мойын, бел, арқа, сегізкөз, құйымшақ
D) Мойын, сегізкөз, бел, арқа, құйымшақ
E) Мойын, бел, сегізкөз, арқа, құйымшақ
3.Қаңқаның дұрыс дамуына қажетті дәрумені:
A) Е дәрумені B) В дәрумені C) С дәрумені
D) А дәрумені E) Д дәрумені
4. Сіңір созылғанда, сүйек тайғанда көрсетілетін алғашқы көмек:
А) зақымданған жерге ыстық басып, орап тастау
В) сіңірді дәкемен орау С) ширатпамен тану
Д) зақымданған жерге суық басу
Е) зақымданған жерге суық басып қатты орап тастау
5. Жалпақ сүйек:
А) ортан жілік В) алақан сүйектері
С) самай сүйектері Д) асықты жілік Е) омыртқа
6. Буынның шығуы:
А) сүйек зақымдалмай, сүйектің ойысы зақымдалса
В) буын қалтасы зақымданғанда С) сіңір созылғанда
Д) буын сүйектері орнынан тайғанда Е) қабығы зақымданғанда
7.Шамалы қозғалмалы сүйектер:
А) жамбас белдеуі және орта жілік В)иық белдеі және бұғана
С) омыртқа Д) төменгі жақсүйек Е) бассүйек
8.Іші қуыс, тығыз заттан тұратын, ұзын сүйек:
А) бұғана В) жамбас С) жілік Д) қабырға Е) төс
9. Адамның қол сүйектері:
А) бұғана, жауырын В) топан жілік, кәрі жілік С) жамбас, сегізкөз
Д) ортан жілік, асықты жілік, табан Е) омыртқа, қабырға
10. Сүйектің құрамындағы органикалық заттар:
А) тез сынғыш қасиет береді В) сүйекке мықтылық қасиет береді
С) сүйекті жұмсартады Д) сүйекті қатайтады
Е) иілгіштік, серпімділік қасиет береді.
42.Жасырын сөзді дұрыс шешкенде ортаңғы торкөзден тірек-қимыл жүйесінің негізгі қызметін атқаратын бөлігінің аты шығады.
1. Қолдың еркін қозғалатын қол сүйегі
2. Майда 26 сүйектен тұратын аяқ сүйегі
3. Ми сауытының сүйегі
4. Омырқа жотасының бөлімі
5. Сүйек сынуының түрі
43. Сызбанұсқаны толтыр.
Бұлшық еттің құрылысы
44. 4-суреттен дене және аяқ-қол бұлшықеттерінің атын жаз.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
4 сурет
45. Сұрақтарға жауап бер.
1. Бұлшық еттер сүйекке қалай бекиді?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Мимикалық бұлшық еттердің анатомиялық ерекшеліктері неде?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Неліктен бұлшық еттер ұзақ уақыт дене жұмысын орындай алмайды?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ағзаның ішкі ортасы
46. Сызбанұсқаны толтыр.
Ағзаның ішкі ортасы
47. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. Ұлпа сұйықтығы қанның сұйық бөлігі - ............................. түзіледі.
2. Эритроциттер .................................... мен ............................... бұзылады.
3. Көмірқышқыл газына қаныққан қан қою, күрең, қызыл түсті ............................ қаны деп аталады.
48. Қанның атқаратын қызметін жаз.
1. Тасымалдау қызметі- ____________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________
2. Гуморальдық қызметі- _________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________
3. Жылуреттеу қызметі -___________________________________________
______________________________________________________________________________________________________________________________
4. Қорғаныш қызметі- ____________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________________
49. Дискуссиялық өрнек
Мазмұны
Келісемін
Келіспеймін
1.Адам ағзасында қан әрбір мүшені, дененің әрбір жасушасын бірімен-бірін байланыстырады.
2.Эритроциттер қанның түссіз жасушасы
3.Қан плазмасы-қанның сарғыштау түсті сұйық бөлімі
4.Эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер қан плазмасы
50. Сәйкестендіру тесті
Нәруыздар
Атқаратын қызметі
Альбуминдер
А.Қанның ұюын қамтамасыз етеді.
Фибриноген
Б.Денедегі сұйықтықты реттейді.
Гемоглабин
В.Ағзаны энергиямен қамтамасыз етеді
Глобулиндер
Г.Газдарды тасымалдайды.
Глюкоза
Д. Денедегі суды реттейді.
51. Сұрақтарға жауап бер.
1. Лейкоциттердің құрылысы мен қызметі неге байланысты?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Қанның ұюы қалай жүреді?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Фибриноген дегеніміз не?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Фагоцитоз құбылысын кім ашты және мәні неде?
________________________________________________________________________________________________________________________________
52. Эритроциттер мен лейкоциттердің арасында қандай ұқсастығы бар екенін кестеге толтыр.
Эритроциттер
Ұқсастығы
Лейкоциттер
53. Қызықты сұрақтар:
1.Егер теңізде кеме тесіліп қалса, теңізшілер дереу арада қолдағы материалдармен тесікті тығындайды, ал адамда ұлпа жарақаттанса табиғат қаннның қандай қасиетімен бітейді?
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2.Рим Папасы Иннокентий VIII қартайған шағында үш жас баланың қанын құйғызған, бірақ бұл оның өліміне әкеп соқты.Неге?
________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________________________________________________
3.Егер қан құрамында су жеткілікті болса,қан қоюланбайды, егер қан құрамында су қоры азайса су дереу келіп отырады. Бұл қай станциядан келіп жатқан су?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
54. Жасырын сөзді дұрыс шешкенде ортаңғы торкөзден қан плазмасының құрамындағы ерімейтін нәруыз жіпшесінің аты шығады.
1. Ұлпа сұйықтығынан түзілетін, ақшыл сарғыш түсті сұйықтық
2. Туылғаннан қаны ұйымайтын тұқым қуалайтын ауру.
3. Ұйыған қан
4. ЖИТС -тің қоздырғышы.
5. Донордан қан алатын адам.
6. Организмнің оған енген жұқпалы және бөгде денелер әрекетін қабылдамауы не деп аталады.
55. Дұрыс жауапты табыңдар.
1. Зат алмасу жүретін, өте ұсақ тамырлар:
A) Салатамыр. B) Қолқа . C) Көктамыр. Д) Қылтамыр. E) Лимфа
2. Эритроциттер түзіледі:
A) Фибринде B) Сүйектің қызыл кемігінде C) Көкбауырда
Д) Бауырда E) Гемоглобинде
3. Қанның ұйығыштығы :
A) эритроциттердің бұзылуынан B) лейкоциттердің бұзылуынан
C) тромбаға айналуынан Д) ақуыз талшығының фибринге айналуынан
E) қылтамырдың тарылуынан
4. 1мм3 қанда эритроцит саны:
A) жүз мыңнан үш жүз мыңға дейін B) бес мыңнан екі жүз мыңға дейін
C) үш мыңнан төрт мыңға дейін Д) бес млн-ға жақын
E) екі жүз мыңнан үш жүз мыңға дейін
5. Қан жасушаларын бөліп алғанда қалатындар:
A) Сарысу. B) Гамма-глобулин. C) Физиологиялық ерітінді.
Д) Гемоглобин. E) Плазма.
6. Фагоцитоз дегеніміз:
А) лейкоциттердің микроорганизмдерді сіңіріп қорытуы
В) лейкоциттер С) бұзылған лейкоциттер
Д) жасушаның бөгде заттардың ерітуі
Е) лейкоциттердің тіршілігі
7 .Қан қысымы артса:
А) құлақ ауырады В) тәбет жойылады
С) көз ауырады Д) миға қан құйылады Е) бас айналады
8. Адамда болатын қан топтарының саны:
А) екі В) үш С) бес Д) төрт Е) алты
9.II топқа жататын адамның қанын құяды:
А) I және III В) II және III
С) I және II Д) IV жәнеII Е) III және IV
10. Эритроциттерді бұзады, сөйтіп оттегін нашар тасымалдайтын зат-
A) Никотин B) Бұрау C) Ширатпа
Д) Ревматизм E) Алкоголь
Жүрек-қан тамырлар жүйесі
56. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. Қанның тұйық жүрек- қан тамырлары жүйесі бойынша үздіксіз қозғалуы ........................................... деп аталады.
2. ....................................- ең жіңішке қан тамырлары.
3. Жүрекшелердің бір жиырылуынан екінші жиырылуына дейінгі кезең .......................................... деп аталады.
4. Капиллярлардың веналық ұшы бірігіп .................................. түзеді.
57. Қызықты сұрақтар.
1. Қара жұмыс істеген кезде дене еттеріне көп күш түседі, оларға қажет қан мөлшері де арта түседі, осыған орай жүрек соғуы жиілейді, еті де қатты
жиырылады, яғни жүрек қызметі күшейеді.
Сұрақ: Бұл қандай реттелу?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Ағайынды Э. және Г. Веберлер үй қоянының мойнында орналасқан кезеген жүйкені кесіп, оның ұшын электр тогымен тітіркендірген, осы кезде жүректің соғуы сиреп, жиырылу күші әлсіреген. Бұл жүйкені ұзақ уақыт қатты тітіркендірсе, жүрек диастола кезінде тоқтап қалатыны байқалған.
Сұрақ: Бұл қай жүйкенің әсері? Бұл жүйкенің әсерінен жүректің автоматиялық қасиеті қалай өзгереді? Қандай әсерлер болады?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
58. Сәйкесін тап
1.Тонометр
2. Миокард
3. Донор
4. Сарысу
5. Гипертония
А. Фибриногені жоқ қан плазмасы
Б. Артериялық қысымды өлшейтін құрал.
В. Қан қысымының артуы
С. Ортаңғы бұлшық ет қабаты
Д. Қан беретін адам
59. Қанайналымның үлкен және кіші шеңберлері арасында қандай айырмашылық бар екенін кестеге толтыр.
Қанайналымның үлкен шеңбері
Айырмашылығы
Қанайналымның кіші шеңбері
Тыныс алу жүйесі
60. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. Тыныс алудың негізгі мүшесі - ……………………….
2. Ер адамның көмейі ұзын .............. мм, ал әйелдің көмейі қысқалау ................. мм . 3. Тыныс алу мүшесі ........................................ қызметін атқарады.
61. Тыныс алудың құрылысы мен қызметін оқулықтан қарап шығып, кестені толтыр.
Тыныс алу мүшелері
Құрылысы
Қызметі
Мұрын қуысы
Жұтқыншақ
Көмей
Кеңірдек
Ауатамырлар
/ бронхылар/
62. Терминдермен жұмыс.
1.Өкпеқап қуысы _______________________________________________
________________________________________________________________
2. Өкпеқап сұйықтығы ___________________________________________
________________________________________________________________
3.Альвеола______________________________________________________
________________________________________________________________
63. Кесте толтыру
Газдар
Тыныс алғандағы ауада /көлемі%/
Тыныс шығарғандағы ауада /көлемі%/
Оттек
Көмірқышқыл газы
Азот
64. Сәйкесін тап
1.Мұрын қуысы
2.Көмей
3. Кеңірдек
4. Бронхылар
а) шеміршекті жартылай сақиналардан тұрады;
ә )ауа жылытылады, зарарсыздандырылады,
ылғанданады және шаң-тозаңнан тазартылады;
б) сілемейлі қабықта иіс сезу жаушалары болады;
в) сүйекті шеміршекті қалқа бар;
г) сілемейлі қабықта сілемейлі бездері бар тербелмелі
эпителий болады
ғ) сілеймейлі қабық қатпарындағы шеміршектер
арасында дыбыс сіңірлері түзілген
д) ұшында жіңшке бұтақшалары бар
е) дыбыс түзіледі
ж) сілемей бөлетін тербелмелі эпителиймен жабылған
65. Есеп шығару
Қалыпты жағдайда жүрек 1 минут ішінде орта есеппен 6л. Қанды тамырларға айдаса, 1 сағатта және 1 тәулікте қанша мөлшерде қан айдайды?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
66. Дұрыс жауапты табыңдар.
1. Тұқым қуалайтын өкпе ауруы:
A) маңқа B) плеврит C) туберкулез D) тұмаусүзек E) силикоз
2. Өкпедегі ауа көпіршіктерінен тұратын ұлпа:
А) эпителий В) сүйек С) жүйке
Д) бұлшықет Е) дәнекер
3. Оң жақ өкпе бөлігі:
A) 5 B) 3 C) 2 D) 4 E) 1
4. Өкпенің сыртқы қабатының атауы:
А) плевра (сіріқауыз) В) сероз С) түтіншелер
Д) көпіршіктер Е) кедір-бұдыр қабықша
5.Тыныс алғандағы ауаның микробтар мен шаң-тозаңнан тазаруы, жылынуы:
А) мұрын қуысында В) ауатамырда С) кеңірдекте
Д) өкпе көпіршігінде Е) өкпеде
6.Темекінің құрамындағы улы зат:
А) вирус В) бактерия С) никотин
Д) алкоголь Е) микроб
7. Көмекейдің жалғасы, іші қуыс түтік пішінді шеміршекті мүше:
А) өкпе В) өкпе плеврасы С) бронхы
Д) кеңірдек Е) көмекей
8.Көкірек қуысы көлемінің ұлғаюы:
А) жалпақ арқа бұлшық етінің жиырылуынан
В) қабырға аралық бұлшық ет жиырылуынан
С) екі басты бұлшық ет жиырылуынан
Д) алыстан көргіш ет жиырылуынан
Е) төрт басты бұлшық ет жиырылуынан
9.Тынысалу дегеніміз:
А) органикалық қосылыстардың синтезделуі
В) бейорганикалық қосылыстардың тотығуы
С) көмірқышқылгаздың түзілуі
Д) органикалық қосылыстардың тотығуы
Е) оттегінің түзілуі
10. Тыныш отырғанда адамның жұтатын ауа мөлшері:
A) 3500 мл B) 3000 мл C) 1500 мл
D) 500 мл E) 2000 мл
6
7. Жасырын сөзді дұрыс шешкенде ортаңғы торкөзден кеуде қуысын құрсақ қуысынан бөлетін күмбез тәрізді бұлшық етті перденің аты шығады.
1. Темекінің құрамындағы улы зат:
2. Ауаны жұтқыншақтан кеңірдекке өткізетін мүше
3. Туберкулез қоздырғышы
4. Өкпенің сыртқы қабатының атауы
5. Мұрын қуысының сілемейлі қабықшасының қабынуынан туатын ауру
Ас қорыту жүйесі
68.Сұрақтарға жауап бер
1. Асқорыту дегеніміз не?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2.Тағамдық өнімдер дегеніміз не?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Витаминдердің қандай пайдасы бар?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
69. Адамға қажетті қоректік заттарды кестеге толтыр.
Кенеулі заттар
Адамға тәуліктік қажеттілігі
Нәруыз
Көмірсу
Май
70. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. Асқорыту жолының қабырғасы ……………….. , ……………….. және
………………….. үш қабаттан тұрады. 2. ……………...- дәм сезу мүшесі.
3. Қоңырқай түсті ең ірі без - …………………….. . 4. ……………..- асқорыту жолының едәуір ұзын бөлігі.
71. 5-суреттен асқорыту мүшелерінің құрылысын жаз
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15
5 сурет
72. Сызбанұсқаны толтыр.
Тістердің пішіні
73. 6- суреттегі тістің орналасуын жаз
6 сурет
74. Сәйкесін тап
1.Асқорыту мүшесі басталады
2.Ең үлкен асқорыту безі
3.Тамақты дұрыс пайдалану ғылымы
4.Ұзындығы 10-12см,асқазанның астыңғы жағында орналасқан без
5.Тістің дентин затының бұзылуы
6.Нәруыз,май,көмірсулар толық ыдырайтын ас қорыту мүшесінің бөлігі
7.Тілдің түбі сезеді
8.Адам организміне өзгеріссіз сіңірілетін зат
А)Тіс жегісі
Ә)Диетология
Б)Минералды тұздар
В)Ауыз қуысы
Г)Бауыр
Ғ)Ащыны
Д)Ащыішек
Е)Ұйқы безі
75. Жасырын сөзді дұрыс шешкенде ортаңғы торкөзден асқазан сөлінің негізгі ферментінің аты шығады.
1.Ұсақ май бөлшектерін глицерин мен май қышқылдарына дейін ыдыратады.
2. Тіс сүйекке ұқсас тығыз заттан неден құралған.
3. Нәруызды аминқышқылына дейін ыдыратады.
4. Асқазанның сілемейлі қабығында түзілетін ерекше гормон
5. Сілекей құрамында зиянсыздандыратын қасиеті бар нәруызды зат
6. Организмнің негізгі құрылыс материалы
76. Дұрыс жауапты табыңдар.
1.Ақуызды ыдырататын фермент:
А)Амилиза B)Пепсин С) Өт D) Инсулин E) Липаза
2. Тісті зерттейтін ғылым:
A) Кардиология. B) Стоматология. C) Цитология.
D) Физиология. E) Гематология.
3.Тәулігіне адамға қажетті көмірсу
A) 600г-700г B) 200г-300г C) 1000г D) 100г-200г E) 400г-500г
4.Қорытылған ас сіңірледі:
A) Бауырда. B) Қарында. C) Ұлтабарда.
D) Ауызда. E) Аш ішекте.
5. Астан уланған адамның ауру белгілері -
A) Жүрегі айниды, құсады, іші ауырып, өтеді, әлсізденеді.
B) Тісі сарғайып, кіреукесі бұзылады.
C) Қарынныњ сілекейі тітіркеніп, қабынады.
D) Бүкіл денесі қалшылдап, тынысы тарылады.
E) Басы айналып, көзі қарауытады, есінен танады
6. Сілекей ферменттерінің әсерінен ыдырайтын:
A) Ақуыздар (нәруыздар) B) Минералды заттар
C) Көмірсулар D) Майлар E) Тұздар
7. Ас қорыту жүйесінде суды көбірек сіңіретін мүше:
A) Аш ішек. B) Соқыр ішек. C) Ұлтабар. D) Тоқ ішек. E) Қарын.
8. Сілекей безін және қарындағы астың қорытылуын зерттеген ғалым:
А) И.П.Павлов B)С.П.Боткин C)И.Мечников
D)И.М.Сеченов E) К.А.Тимирязев
9. Гастрит (асқазанның қабынуы):
А) тік ішектің ауруы В) бүйректің ауруы
С) ішектің ауруы Д) бауырдың ауруы
Е) асқазанның сілемейлі қабығының ауруы
10. Тілдің ұшындағы рецепторлар сезеді:
А) тұщыны В) қышқылды С) ащыны Д) тәттіні Е) дәмсізді
Зат алмасу және энергия айналымы
77. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. ……………………… -қорғаныш қызметін атқаратын нәруыз.
2. 1 г май көмірқышқыл газы мен суға дейін толық ыдыраған кезде ………………. энергия бөлінеді.
3. Мешел ауруы ………… витамині жетіспегеннен дамиды
4. Құрамында алмастырылмайтын аминқышқылдары бар нәруыздар ................................ деп аталады.
78. Терминдермен жұмыс.
Витамин ________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
Гиповитаминоз __________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
Авитаминоз ____________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
Гипервитаминоз _________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________
79. Витаминге байланысты аурулар белгісі жазылған қандай витамин тапшылығы екенін табу
Аурудың белгілері
Қажетті витамин
Аурудың түрі
Терісі құрғап,қызыл иек еттері қанталап, иммуниттет төмендеген. Бұл адамда қандай витамин тапшылығы және қандай ауруға шалдыққан?
Аурханаға басы үлкен, аяқ сүйектері қисайған, иммунитеті төмен баланы алып келді. Қалай емдейміз? Қандай ауру? Қай витамин тапшылыгы белгісі бар?
Қаны аз және ернінде ұшығы, ерін кезеріп, денеге түскен жара жай жазылады.Қандай витамин тапшылығы бар және қандай тағамдар пайдалану керек?
80. Дұрыс жауапты табыңдар.
1. Жасушадағы заттардың түзілу, ыдырау процестері:
А) тітіркену В) биологиялық түзілу С) зат алмасу
Д) көбею Е) қозу
2. Қаңқаның дұрыс дамуына қажетті дәрумені:
A) Е дәрумені B) В дәрумені C) С дәрумені
D) А дәрумені E) Д дәрумені
3. 1 гр көмірсу ыдырағанда бөлінетін энергия:
A) 0 кДж B) 38,9 кДж C) 40 кДж D) 17,2 кДж E) 15,2 кДж
4. Энергия көзінің түзілуі:
А) тек органикалық заттардың ыдырауынан
В) минеарлдық заттардың жинақталуынан
С) органикалық заттардың ыдырауы мен тотығуынан
Д) қоректік заттардан
Е) тек органикалық заттардың тотығуынан
5.Жасушадағы пластикалық және энергетикалық алмасу процесінің жиынтығы:
А) хемосинтез В) фотосинтез С) зат алмасу және қуат
Д) тынысалу Е) зат айналым
6. Дәрумендердің (витаминдердің) нашар сіңуінен болатын өзгеріс-
A) Ақыл-есінің және денесінің қалыпты дамуын тежейді.
B) Жүйке ауруларына душар етеді.
C) Бұлшық еттердің жиырылғыштық қасиеті бұзылады.
D) Сал болады.
E) Қозғаушы нейрондардың қызметі бұзылады.
7. Ағзада жетіспегенде тері ауруы дерматит пайда болады
A) - А B) - С C) - К D) - Н E) - D
8. Балық бауырында, етінде, жұмыртқада болатын ағзада калий мен фосфор тұздарының алмасуын реттейтін дәрумен
A) - С B) - А C) - К D) - B1 E) - D
9. "С" дәрумені:
А) балық майында, уылдырықта, сары майда, бүйректе кездеседі
В) астық дәнінде, бұршақ тұқымында болады
С) орамжапырақта, лимонда, тұздалған қырыққабатта, қызанақта, пиязда болады
Д) балық майында, бауырда, жұмыртқаның сары уызында болады
Е) бидайда, етте, сүтте, бауырда болады
10. 27. Қан ұю үшін керекті дәрумен:
A) A B) B1 C) C D) К E) D
Зәр шығару жүйесі
81. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. .................................. -үрмебұршақ пішінді жұп мүше. 2. Бүйректің ойыс жағындағы ішкі кеңейген қуыс ................................ деп аталады.
3. Бүйрекүсті бездері- ............................ секреция бездеріне жатады.
4. Бүйректе, шамамен ................... млн-нан артық нефрон бар.
82. 7- суреттегі бүйректің құрылысын жаз
1 -
2-
3-
4-
5-
6-
7-
8-
9-
10-
7 сурет
83. Сұрақтарға жауап бер.
1.Бүйректің құрылысы қандай?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Бүйректің микроскопиялық құрылысы қандай?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Зәр түзілу процесі қандай кезеңдерден тұрады?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
83. Жасырын сөзді дұрыс шешкенде ортаңғы торкөзден бүйректің негізгі құрылымдық және қызмет атқаратын бірлігінің аты шығады.
н
1. Түнде зәр тоқтамайтын ауру
2. Зәр шығару өзегінің қабынуы
3. Бүйрек элементтерінің қабынуы
4. Биологиялық активті заттар түзетін мүше
5. Бүйректі тексеріп емдейтін дәрігер
6.
Тері және жылу реттелу
84. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1.Тері үш қабаттан: ................................. , .................................. және ......................................................... тұрады. 2. Эпидермистің астында терінің негізгі қабаты - ................................. орналасқан . 3. Денеге әртүрлі.......................................енуіне жол бермейді.
85. Сұрақтарға жауап бер.
1. Терінің сыртқы қабатының құрылысы мен қызметі қандай?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Май және тер бездері қандай қызмет атқарады?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Тері түсі неге байланысты?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
86. Тері түзілістерін кестеге толтыр.
Тері бездері
Құрылысы
Қызметі
Май бездері
Шаш түктері
Тырнақ
86. Дұрыс жауапты табыңдар.
1. Тері қабаты нешеу?
А) 1 В) 3 С) 2 Д) 5 Е) 6
2. Тері қызметін атаңдар.
А) Көру В) Иіс сезу С) Есту Д) Сипап сезу Е)Дәм сезу
3.Тері қандай ұлпадан тұрады?
А) Эпителий В) Дәнекер С) Жүйке
Д)Бұлшық ет Е) Жүрек бұлшық ет
4.Тері ауруының дәрігері.
А) Уролог В) Дерматолог С) Терапевт
Д) Стоматолог Е) Кардиолог
5.Адам тәулігіне қанша литр тер бөледі?
А) 1 литр В) 1,5 литр С) 5 литр Д) 2 литр Е) 4 литр
87. Тері ауруларының алдын алу жолдарын кестеге толтыр
Тері аурулары
Белгілері
Алдын алу жолдары
Безеу
Қышыма қотыр
Сүйел
Витилиго
Ұшық
Теміреткі
Организмнің жеке дамуы
8
Көбею түрлері8. Сызбанұсқаны толтыр
89. Сөйлемдердегі бос орынды толтыр.
1. Аналық жыныс жүйесі ..................................... және ............................ мүшелерден тұрады. 2. Жыныс жасушаларының қосылуы ................................... деп аталады. 3. Ұрықтанудан бастап нәресте туылғанға дейінгі кез .......................................... деп аталады.
4. ...................................... - күрделі физиолоиялық процесс.
90. Сәйкестендіру тесті
4 апталы ұрықта нелер дами бастайды
А) құлақ, көз, мұрын
нышаны
8 ші аптада ұрықтың ұзындығы
2,5 см
Қай кезде ұрық шарана деп аталады
8 ші аптада
Ана құрсағында нәресте неше күн жатады
280
91. Дұрыс жауапты табыңдар
1.Бөбек кезеңі
A) 3-5 жас B) 1 жастан кейін C) 1 жасқа дейін
D) 10 жасқа дейін E) 10 жастан кейін
2. Ұрықтану дегеніміз
A) гаметаның жетілуі
B) аталық пен аналық жыныс жасушаларының қосылуы
C) гаметаның пайда болуы D) нәрестенің дамуы
E) ұрықтың дамуы
3. Жыныс жасушасы
A) зигота B) нейрон C) ұрық
D) гамета E) сома
4. Жұмыртқа жасушасымен қосылатын сперматозоид саны-
A) Төртеу. B) Көп. C) Үшеу.
D) Біреу. E) Екеу.
5. Ұрықтың дамуы
A) - 30 күн B) - 360 күн C) - 320 күн
D) - 260 күн E) - 280 күн
6. Алғашқыда сәбидің денесі қапталады:
A) Шеміршекпен. B) Кіндікбауымен. C) Қағанақпен.
D) Шырынмен. E) Тамырлармен.
7. Мектепке дайындық кезеңі:
A) 3-8 жас B) 7-8 жас C) 8-9 жас
D) 1-2 жас E) 3-6 жас
8. Сперматогенез нәтижесінде түзілетіндер:
А) ұрық В) жұмыртқа жасушалары С) зигота
Д) сперматозоидтар Е) сомалық жасушалары
9. Жыныс мүшелерінің жетілуіне, дамуына зиян:
А) шомылу, жүру В) темекі, алкоголь
С) секіру, теннис ойнау Д) шаңғы, коньки тебу
Е) жүгіру, доп ойнау
10. Ұрықтың ана ағзасымен байланысын қамтамасыз ететін мүше:
А) ұрықжолдас В) өкпе С) жүрек
Д) жатын Е) бауыр
Мінез- құлық және психикасы
92. Сұрақтарға жауап бер.
1. Қажетсіну дегеніміз не?
________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Адамның мінез-құлқы дегеніміз не?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3.Қандай шартты және шартсыз рефлекстерді білесің?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
93. Шартты рефлекс пен шартсыз рефлекстің айырмашылығын кестеге толтыр.
Шартты рефлекс
Айырмашылығы
Шартсыз рефлекс
94. Дұрыс тұжырымды белгіле.
Шартсыз рефлекс тұқым қуалау арқылы беріледі.
Түс көру- тез ұйқы кезіндегі мидың қалыпы жұмысы
12-16 жастағы оқушылар 12 сағат ұйықтайды.
Нышан қабілет- бәзге табиғат берген ұлы игілек.
Саналы түрде қойған мақсатқа байланысты қайратты күшті
қажет ететін мұндай зейін еріксіз зейін деп аталады.