Оқу ісінің меңгерушісі______________

Пәні биология Сынып Күні__________

Сабақтың тақырыбы: §15. Көпжасушалы жасыл балдырлар

Сабақтың мақсаты:

1.Білімділік мақсаты: Көпжасушалы жасыл балдырлардың құрылысын толық қалыптастыру

2.Дамытушылық мақсаты: Көпжасушалы жасыл балдырлардың маңызын айту, тұрмыста, тіршіліктегі маңызы.

3.Тәрбиелік мақсаты: Адамгершілікке, ұқыптылыққа, алғырлыққа, отансүйгіштікке, табиғатты аялауға, сыйластық пен әдептілікке баулу.

Сабақтың түрі: жаңа сабақты түсіндіру.

Сабақтың Әдіс-тӘсілдері:

Әңгіме, лекция, дискуссия, кітаппен жұмыс

Сабақтың кӨрнекіліктері:

Сабақтың барысы:

І. ДК. Ұйымдастыру кезеңі:

Сәлемдесу, отырғызу, түгендеу.

ІІІ. ДК. Білімді жан-жақты тексеру

Білетін балдырларды атаңдар. Олар қайда пайдаланылады?

ІV. ДК. Жаңа материалды қабылдауға әзірлік, оқушы белсенділігін арттыру

V. ДК.Жаңа материалды меңгерту (түсіндіру):

Ғарышка ұшырылған алғашкы өсімдік хлорелла болды. Ол ең өнімді бал-

дыр болып есептеледі. Хлорелланың жасушалары фотосинтез удерісінде

7 - 12% күн энергиясын пайдаланады, ал гүлді өсімдіктер мұндайда тек

1 - 2 % ғана пайдалана алады. Хлорелланың өте тез көбейетіндігі соншалык,

1 л дакыл сүйыктығында 55 грамға дейін кұрғақ зат түзіледі.

Орыс ботанигі Н. Н. Горожанкин 1875 жылы хламидомонада мысалымен

жыныстық үдерісті ең алғаш дәлелдеді. Жыныстык үдеріс - козғалғыш жы-

нысты жасушалардың - зоогаметалардың жүптасып қосылуы екен.

Тұщы суқоймаларында, теңіз суында денесі жасыл түс беретін бір-жасушалы жөне көпжасушалы балдырлардың сан алуан түрі тіршілік етеді (37-сурет). Табиғатта жасыл балдырлардың 13 мың түрі бар деп саналады. Солардың бірі - спирогира (35-сурет).

Спирогира - жібі бір катарға орналасып, үзын жасушалардан кұралған көпжасушалы балдыр. Ол өзге балдырлармен бірге жиналып, суға жа-сыл түс береді. Спирогира қолға алғанда жібектей жүмсак болып сезіледі. Спирогираның қүрылысын микроскоппен көруге болады. Оның жасуша-лары ірі. Жасуша кабықшасы астындағы цитоплазма ядроны қоршаған цитоплазмамен цитоплазмалык жіпшелер аркылы байланысады. Жіпше-лердің арасын вакуоль шырыны толтырып түрады. Жасыл түс беріп түра-тын хроматофоры бір, екі немесе одан көп болады. Таспа пішінді хромато-форы жасушада оралма тәрізді орналаскан. Атауы осы қасиетіне негіз-делген. Ол өсімді және жынысты жолмен көбейеді.

Өсімді көбею спирогира жіпшесі бірнеше бөлшекке немесе жеке жасу-

шаларының бөлінуі арқылы жүреді. Әр бөлшегінің жасушасынан қайта-

дан спирогира жіпшесі пайда болады.

Жынысты көбею жіптеріндегі екі жасушаның цитоплазмасының косылуы аркылы жүреді.

Көпжасушалы жіп төрізді жасыл балдырдың екінші түрі - улотприкс

(36-сурет). Улотрикс ағын су түбіндегі заттарға бекінеді. Су түбіндегі қайыр -

35-сурет. Көпжасушалыбалдыр-спи- балшықтың бетін жауып жатады. Ол рогира. 1 - жасуша кабықшасы; біркатар кысқа жасушалардан түзілген 2 - цитоплазмалық жішпелер; 3 - хро- жіп төрізді болады, төсемікке бекініп матофорлар; 4 - ядро; 5 - вакуоль. өседі. Спирогирадан айырмашылығы

әрбір жасушасындағы жасыл түсті хроматофоры жалпақ білезік тәрізді бо-лып келеді.

Жыныссыз көбейгенде кез келген жасыл жасушаларында екі, терт тал-шықты зооспоралар түзіледі. Олар козғалып, төсемікке бекінеді. Талшы-гын жойып, жаңа жасушалар түзе бастайды. Біртіндеп улотрикс жіпшесі пайда болады (36-сурет).

Жынысты көбейгенде кез келген жасушасы бөлшектерге бөлінеді. Зоо-споралардан кіші екі талшықты гаметалар түзеді. Олар екі-екіден косы-лып, зигота пайда болады. Оның сырты қалың кабықпен капталып, бүйық-кан спораға айналады. Ол бірнеше бөлшекке бөлініп, өркайсысы зооспора түзеді. Олардан жаңа улотрикстер өсіп жетіледі (36-сурет).

Спирогира мен улотрикс басқа жасыл балдырлар сияқты күн сәулесінің катысуымен хроматофорларына судағы еріген көмірқышқыл газын сіңіріп,

Ульва (теңіз салаты)

Кладофора Каулерпа

37-сурет. Жасыл ағзалық зат түзіп, қоректенеді. Сонымен бірге суға оттегін бөліп шығара-д.ы. Оттегімен судағы тірі ағзалар тыныс алады.

Балдырлардың және баска да суда тіршілік ететін ағзалардың қал-дьгктары шіриді. Қүнарлы заты тыңайтқыш есебінде егістікке пайдала-нылады. Балдырлар су жәндіктерінің тіршілік ортасы жөне корегі болып саналады.

Табиғатта біржасушалы жөне көпжасушалы жасыл балдырлар-дың 13 000 түрі бар. Солардың бірі - спирогира жөне улотрикс. Олар есімді жолмен (спирогира), жыныссыз және жынысты жол-мен (улотрикс) көбейеді. Бұлар өзге жасыл балдырлар тәрізді күн сәулесінің қатысымен хроматофорына судағы еріген көмірқышқыл газды сіңіру арқылы ағзалы зат түзіп, қоректенеді. Фотосинтез кезін-де оттегін газ түрінде бөліп шығарады. Судағы тірі ағзалар оттегі газымен тыныс алады.

Көктемде балдырларды жинап, кеппееісімдік жасаңдар да, атын жазып, био-логия кабинетдне өткізіңдер.

суретпен салыстырыңдар. Жасушасындағы хроматофорлар-дың пішініне көңіл аударыңдар.

VI. ДК. Оқытылып отырған оқу материалын қабылдаудағы оқушы түсінігін тексеру:

Жаңа сөздер Спирогира. Улотрикс. Фотосинтез.

VII. ДК.Оқытылып отырған оқу материалын бекіту немесе дағдыландыру жұмыстарын жүргізу

1. Спирогира, улотрикс не себепті көпжасушалы балдырларға жатады?

2. Олардың хроматофорларының пішіні қандай?

1. Спирогира мен улотрикстің жынысты көбеюі калай жүреді? 1. Балдырларды оқу бөлмесінде өсіріңдер. Ол үшін жаңбыр жауып өткен соң, сөл жасылдау топырактан кішкене алып шыны ыдыска салып, су ңүйып, жа-рык жерге койыңдар. Бір ай өткен соң, ыдыстың кабырғасына жабысқан то-пырак балдырларын көруге болады. 2. Балдырлардан қагаз алып көріңдер. Ол үшін көлдегі және арық жиегіндегі жасыл жіп төрізді балдырларды жинап алып, әбден сыгып, кептіру керек. Кепкен соң, үлкендігін 0,5 см етіп майда-лап. кайшымен турайды. Келіге 15 минут езеді. Содан соң елекке салып, суга елегімен батырады. Езілген балдыр елек түбіне түскен кезде електі судан иіы-га])ып, бетіне қағаз жабады. Суы өбден соргып кұрғаған соң, екінші қағазға аударады. Сонда балдыр екі қағаздың арасында қалуы керек. Тегіс жерге ко-йып, үстін ыстык үтікпен үтіктейді. Кепкен сон екі жағындағы кағазын алып тастайды, сонда ортасынан жасыл, жылтыр үшінші қағазды көруге болады. 3. Өзен, көл, арьщ жағаларындағы жіп төрізді балдырлардан препарат да-йындап, қүрылысын микроскоппен қараңдар. Көргендеріңнің суретін салып, оны окулықтағы

1. Жіп тарізді жасыл балдырлардың табиғатта, шаруашылыкта кандай ма-цызы бар?

VIII.ДК. Үй тапсырмасын беру: § 15 оқу