Открытый урок: Жасушадағы зат алмасу

Оңтүстік қазақстан облысы

Бәйдібек ауданы

Ақмешіт ауылы

Қ, Сыпатаев атындағы орта мектептің химия биология пәні мұғалімі

Байсалова Лаззат Зиндапиловна

Биология 9-сынып

Cабақтың тақырыбы: Жасушадағы зат алмасу

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды . клеткадағы зат алмасу процесімен таныстыру.

2. Клеткадағы зат алмасу кезіндегі биологиялық процестерді талдай алу.

3 Ой еңбегіне тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Физика

Сабақтың әдісі: Трек-сызба арқылы жоба құру.. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексер

Тіршілік әрекетіне байланысты клеткада үздіксіз биологиялық синтез жүріп жатады. Оны биосинтез (ассимиляция) деп атайды. Ферменттердің және энергияның қатысымен төмен молекулалы заттардан жоғары молекулалы косылыстар түзіледі. Аминқышқылдардан нәруыздар, моносахаридтерден күрделі көмірсулар синтезделеді. Азотты негіздер нуклеотидтердін құрамына қосылып, олардан нуклеин кышкылдары түзіледі. ДНҚ құрылымындағы нуклеотидтердің орналасу реті, гендердін жиынтығы генотипті анықтайды.. Ескі молекулалардың орнын жаңа молекулалар ауыстырып отырады. Олар өсу процесі кезінде клеткалардың жөне олардың органоидтерінің түзілуіне жұмсалады. Сейтіп, клетка өзінін тіршілік әрекетіне байланысты жүріп жаткан өзгерістерге қарамастан, пшіінін, химиялық құрамын тұрақты калпында ұстайды. Биосинтез реакцияларына энергия жұмсалады. Ыдырау реакциясы кезінде, керісінше, энергия бөлінеді.

.Клеткадағы ферменттер қатысатын синтездеу реакциялары, яғни ассимиляция және ыдырау реакциялары жиынтығы - диссимиляция кезінде энергияның бөлінуі, оның клетканың тіршілік әрекетіне жүмсалуы зат жоне энергия алмасу деп аталады. Бұл процесс клетка тіршілігінің, өсуінің, дамуынын, іс-әрекетінің негізін түзеді.

Биосинтезге байланысты барлык реакциялар ассимиляция деп аталады. Сырткы ортадан түскен карапайым заттардан клетка затытүзіледі. Соның бірі - нәруыз биосинтезіне тоқталайық.

Нуклеин кышқылдарындағы нуклеотидтердің реттесіп орна-ласуы нәруыздардьщ полипептидтік тізбектеріндегі аминқышқылдардың орналасу ретіне сәйкес келеді. Оны генетикалық код дел атайды. Әрбір аминқышкылға ДНҚ молекуласы тізбегінің үш нуклеотиді - триплет сәйкес келеді. Мұндай кодта 64 өр түрлі триплет болады. Бір код бір нәруыз түрін аныктайды. Генетикалық акпараттың түрактылығын камтамасыз ету үшін кейбір аминқышкылдарға бірнеше триплет сөйкес келеді. А/қ анықтайтьш триплеттердің жалпы саны - 61. Ядродағы ДНҚ-ның миллион нуклеотидтен түратын молекуласъшда жүздеген нәруыз түрлеріндегі аминкышкылдардың орналасу ретінің акдараты жазылған

Нәруыз рибосомаларда синтезделеді. Алдымен ДНҚ мол-ң тізбектерінің бірінде бір тізбекті, аРНҚ молекуласы синтез де л еді (геннің көшірмесі). Бұл аРНҚ нуклеотидтерінің орналасу реті ДНҚ-ның сол бөлімінің нуклеотидтерінің орналасу ретімен бірдей болады. Енді түзілген акпараттык РНҚ (аРНҚ) цитоплазмага етеді.Цитоплазмада аРНҚ бір үшына рибосома орналасады да, поли-пептидтің (нөруыз) синтезін бастайды. Рибосома аРНҚ бойымен триплеттен триплетке аттап козғалады. Рибосоманын козгалысы кезінде полипептидтік тізбекке аРНҚ-дағы триплетке сәйкес келетін аминкышқыл қосылып отырады. Аминкышкылдың аРНҚ-дағы триплетке сәйкестігін тасымалдаушы РНҚ (тРНҚ) камтамасыз етеді. Әрбір аминкышкылдың әзінің тРНҚ-сы және онымен байланыстыратьш ферменті болады. Полипептидтік тізбектің синтезі аякталғаы соң, ол аРНҚ ажырайды, аРНҚ және рибосомалар кайта нөруыз синтезін бастайды.

Нөруыздың синтезіне әр түрлі ферменттер қатысады және көп энергия жұмсалады.

ІІІ. Биосинтез.Ассимиляция. Диссимиляция. Генетикалык код.

ІV. Үйге§ 10.

. V. Клетканьщ тіршілік циклі дегеніміз не? 2. Митоздык циклдін анықтама-сы кандай? 3. ДНҚ молекуласының еселенуінің мөні неде? 4. Митоздык бөлшуге дайындык кезеңі калай жүреді? 5. Митоздык бөлінудін фазаларын сипаттандар. Митоздык болінуде хромосома жиьштығыньщ саны озгере ме? 6. Митоздык бөліну кандай клеткаларда жүреді? 7. Митоздык бөлінудін биологиялык мәні неде?

Қосымша материал

Кейбір өсімдіктердің хромосома саны1. Спирогира балдырьгада

24

2. Шымтезек мүгінде (сфагнум)

40

1. Безгек плазмодийінде

2

3. Еркек папоротникте

144

2. Жылкы аскаридасында

2

4. Көдімгі қарағайда

24

3. Жауын кұртында

36

5. Көдімгі шиеде

32

4. Жеміс шыбыны - дрозофилада

8

6. Дәрілік лаврошиеде (лавровишня)

176

5. Сазан балығында

104

7. Егістік асбұршакта

14

6. Үй тауығында

78

8. Апиынды көкнәрде

22

7. Асыранды итте

78

9. КәдімгІ шағанда

46

8. Шимпанзе маймылында

48

10. Картопта

48

9. Адамда

46

11. Қызанақта

24

12. Қатты бидайда

28

13. Жұмсақ бидайда

42

14. Жүгеріде

20