'Будақденелер' (Ашық сабақ 7 - сынып)

Тілдік мақсаттар

Глоссарий

Толық түрленіп даму, шала түрленіп даму.

Алдыңғы тақырып

Кенелер туралы жалпы сипаттама.

Жоспар:

Жоспарланған уақыт

Сабақтың басы

2 мин

І. Тренинг: « Жылулық сезімі»

(оқушылар бір-біріне ыстық тілектерін жолдайды.)

Ынтымақтастық атмосферасын орнату арқылы

сабақтың мақсаты таныстырылады.

Ресурстар

3 минут

30 минут

5 минут

5 минут

ІІ. Ұйымдастыру кезеңі

1.Глоссариймен жұмыс

Шала және толық түрленіп даму.

2.Қызығушылықты ояту.

Бунақденелілер туралы слайд көру.

ІІ.Мағынаны ажырату.

Шала түрленіп дамитындар (hemіmetamorphosіs) - төменгі сатыдағы қанатсыз жәндіктерге және жоғарғы сатыдағы жәндіктердің бірқатар ына тән даму жолы. Бұларға: , , , , , , , , , т.б. жатады. Шала түрленіп дамитындардың онтогенезі 3 сатыдан тұрады: , және (). Бұларда қуыршақ сатысы болмайды (қ. ). Бұлардың ерекшелігі жұмыртқадан шыққан дернәсіл ересек жәндікке ұқсайды және қоректенуі де ұқсас келеді. ларының қанаты болған жағдайда, дамуының соңғы сатыларында дернәсілдерінің де қанат нышандары пайда болады. Құрлықта тіршілік ететін Шала түрленіп дамитындардың дернәсілдерін - нимфа, ал суда тіршілік етуіне байланысты арнайы тыныс алу органдары (желбезектері) пайда болады, мұндай дернәсілдерді - наяда деп атайды. Бұларға біркүндіктер, көктемдіктер, тағы басқа жатады

ІІ ЖӘНДІКТЕР, насекомдар (Insecta) - жататын класы. Қазба қалдықтары кезеңінен белгілі. көп аяқтыларға жақын, арғы тегі деп есептелінеді. Жер шарында кең тараған 1 млн-дай түрі анықталған (барлығы 1,5 - 2 млн. түрі болуы мүмкін). Жәндіктер екі класс тармағына бөлінеді: алғашқы және . Қазақстанда 2 класс тармағына жататын 28 отряды 550-ден астам тұқымдасы бар. Бұлардың бірнеше мм-ден (ең майдасы - - 0,2 мм) - 33 см-ге дейін болады. Жәндіктердің ең басты ерекшелігі - денесі бас, кеуде және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Денесін тығыз ( клеткаларынан бөлінетін тығыз қабықша) жапқан. Басында екі күрделі , қарапайым майда көзшелері, екі мұртшасы болады. Ауыз құрылысы қоректену әдісіне қарай: , , , қоңыздардың аузы кеміруге; , шыбындардың аузы сұйық қоректі соруға; өсімдіктердің шырынымен және адамның, жануарлардың қанымен қоректенетін , , , , т.б. аузы шаншып-соруға бейімделген. Жәндіктердің кейбір түрінде аузы болмайды (, ). (алдыңғы, ортаңғы және артқы) кеудесінде (әр буынында жұптан) алты аяғы болады, жәндіктердің ежелгі атының (Нexapoda) деп аталуы осыған байланысты. Аяқтары жамбасша, , сан, және табаннан тұрады. Жәндіктердің жүруге, жүгіруге (, , т.б.); секіруге (, , ); жүзуге (, т.б.); қазуға (, т.б.); жемін ұстауға (, т.б.); гүл тозаңын жинауға () бейімделген аяқтары болады. Ортаңғы және артқы буынында бір-бір жұп қанаттары бар. Тек қосқанаттыларда артқы кеуде буынындағы қанаттары - айналған. Жәндіктердің басым бөлігінде ұшуға екі жұп қанаттарын (, , , т.б.), кейбір түрі тек артқы жұбын (, т.б.) ғана қағады. Құрсағы көп бунақты, кейбір түрінде 11 бунақты. Құрсағында аяғы болмайды, бірақ олардың қалдықтары (жұмыртқа салатын мүшесі немесе шаншары, еркегінде - жыныс мүшесі) түрінде сақталған. Жәндіктердің бұлшық еті тек көлденең жолақты. Ет талшықтарының саны 1,5 - 2 мыңға жетеді. Бұлшық еттерінің жиырылып-жазылуы бас миымен тығыз байланысты және оларға бұлшық еттен бөлінетін жиырылғыш белок - әсер етеді. Жәндіктердің ас қорыту жүйесі алдыңғы, ортаңғы, артқы ішектен және сілекей бездерінен тұрады. Олар қорегіне қарай (өсімдік қоректілер), , өсімдік шірнесімен қоректенетіндер, (өлексемен қоректенетіндер), (басқа жануарлардың өлексесімен қоректенетіндер), , т.б. болып бөлінеді. Жәндіктер атмосфералық ауаны - жұтады, ал суда тіршілік ететін дернәсілдерінде екінші реттік трахея не дамиды. Жәндіктердің дене температурасы тұрақсыз, сондықтан олар салқынқанды жануарлар тобына жатады. Қан айналу жүйесі нашар дамыған. Ол жүрек пен арқа қолқасынан құралған. Бірнеше камераларға бөлінген. Осы камералар бір бағытта жиырылып қанды (гемолимфаны) артқы жағынан қолқаға қарай сырғытады. Гемолимфа қолқадан бас қуысына, одан кеуде және құрсақ бөлігіне ағып, қайтадан жүрекке құйылады. Зәр шығару жүйесі - түтікшелері. Бұл суды және организмге қажетті еріген затты гемолимфаға өткізеді, ал сіңбей қалған заттар артқы ішекке түсіп, аналь тесігі арқылы сыртқа шығарылады. бас миы, және құрсақ жүйке тізбегінен құралған. Жәндіктерде сезім мүшелері жақсы дамыған. Олар әр түрлі , , , , , терінің сезу қабілеті, т.б. көптеген тітіркенулерді қабылдай алады. Жәндіктер дара жыныстылар және айқын байқалады. Бұлардың екі кезеңнен өтеді: толық түрленіп дамитындар және шала түрленіп дамитындар. Жәндіктердің тұрақтылығын сақтауда айрықша маңызы бар. Олардың ішінде көптеген ауыл шаруашығы мен орман зиянкестері де жеткілікті: Қазақстанда әр түрлі , , , , , , т.б. - ; , , , , т.б. - ; , , , т.б. - аса қауіпті ауру қоздырғышын тарататын жәндіктер; , - пайдалы жәндіктер кездеседі. Сонымен қатар , , т.б. жәндіктер өсімдікті тозаңдандырады; , дернәсілдері топырақты қопсытады. Жәндіктердің сирек және жойылып бара жатқан 200-дей түрі (, , , кейбір түрлері, т.б.) қорғауға алынып, Қазақстанның «» енгізілген

ІY. Ой толғаныс Тапсырма №1

1. Бунақденелілер класының негізгі ерекшелігі неде?

2. Имаго дегеніміз не?

3. Шала түрленіп даму мен толық түрленіп дамудың ерекшелігі неде?

4. Бунақденелілердің қандай пайдасы мен зияны бар?

V. Кері байланыс (Рефлексия).

Сабақ соңында оқушылар сабақтан алған әсерлерін, кемшіліктері туралы парақшаларға(стикерлерге) жазады, дәлел келтіріп сөйлейді, ДАНАЛЫҚ ағашына іледі.

Үй тапсырмасы: Бунақденелілердің табиғаттағы және адам өміріндігі маңызы туралы эссе жазу.

слайд

слайд

ІІ ЖӘНДІКТЕР, насекомдар (Insecta) - жататын класы. Қазба қалдықтары кезеңінен белгілі. көп аяқтыларға жақын, арғы тегі деп есептелінеді. Жер шарында кең тараған 1 млн-дай түрі анықталған (барлығы 1,5 - 2 млн. түрі болуы мүмкін). Жәндіктер екі класс тармағына бөлінеді: алғашқы және . Қазақстанда 2 класс тармағына жататын 28 отряды 550-ден астам тұқымдасы бар. Бұлардың бірнеше мм-ден (ең майдасы - - 0,2 мм) - 33 см-ге дейін болады. Жәндіктердің ең басты ерекшелігі - денесі бас, кеуде және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Денесін тығыз ( клеткаларынан бөлінетін тығыз қабықша) жапқан. Басында екі күрделі , қарапайым майда көзшелері, екі мұртшасы болады. Ауыз құрылысы қоректену әдісіне қарай: , , , қоңыздардың аузы кеміруге; , шыбындардың аузы сұйық қоректі соруға; өсімдіктердің шырынымен және адамның, жануарлардың қанымен қоректенетін , , , , т.б. аузы шаншып-соруға бейімделген. Жәндіктердің кейбір түрінде аузы болмайды (, ). (алдыңғы, ортаңғы және артқы) кеудесінде (әр буынында жұптан) алты аяғы болады, жәндіктердің ежелгі атының (Нexapoda) деп аталуы осыған байланысты. Аяқтары жамбасша, , сан, және табаннан тұрады. Жәндіктердің жүруге, жүгіруге (, , т.б.); секіруге (, , ); жүзуге (, т.б.); қазуға (, т.б.); жемін ұстауға (, т.б.); гүл тозаңын жинауға () бейімделген аяқтары болады. Ортаңғы және артқы буынында бір-бір жұп қанаттары бар. Тек қосқанаттыларда артқы кеуде буынындағы қанаттары - айналған. Жәндіктердің басым бөлігінде ұшуға екі жұп қанаттарын (, , , т.б.), кейбір түрі тек артқы жұбын (, т.б.) ғана қағады. Құрсағы көп бунақты, кейбір түрінде 11 бунақты. Құрсағында аяғы болмайды, бірақ олардың қалдықтары (жұмыртқа салатын мүшесі немесе шаншары, еркегінде - жыныс мүшесі) түрінде сақталған. Жәндіктердің бұлшық еті тек көлденең жолақты. Ет талшықтарының саны 1,5 - 2 мыңға жетеді. Бұлшық еттерінің жиырылып-жазылуы бас миымен тығыз байланысты және оларға бұлшық еттен бөлінетін жиырылғыш белок - әсер етеді. Жәндіктердің ас қорыту жүйесі алдыңғы, ортаңғы, артқы ішектен және сілекей бездерінен тұрады. Олар қорегіне қарай (өсімдік қоректілер), , өсімдік шірнесімен қоректенетіндер, (өлексемен қоректенетіндер), (басқа жануарлардың өлексесімен қоректенетіндер), , т.б. болып бөлінеді. Жәндіктер атмосфералық ауаны - жұтады, ал суда тіршілік ететін дернәсілдерінде екінші реттік трахея не дамиды. Жәндіктердің дене температурасы тұрақсыз, сондықтан олар салқынқанды жануарлар тобына жатады. Қан айналу жүйесі нашар дамыған. Ол жүрек пен арқа қолқасынан құралған. Бірнеше камераларға бөлінген. Осы камералар бір бағытта жиырылып қанды (гемолимфаны) артқы жағынан қолқаға қарай сырғытады. Гемолимфа қолқадан бас қуысына, одан кеуде және құрсақ бөлігіне ағып, қайтадан жүрекке құйылады. Зәр шығару жүйесі - түтікшелері. Бұл суды және организмге қажетті еріген затты гемолимфаға өткізеді, ал сіңбей қалған заттар артқы ішекке түсіп, аналь тесігі арқылы сыртқа шығарылады. бас миы, және құрсақ жүйке тізбегінен құралған. Жәндіктерде сезім мүшелері жақсы дамыған. Олар әр түрлі , , , , , терінің сезу қабілеті, т.б. көптеген тітіркенулерді қабылдай алады. Жәндіктер дара жыныстылар және айқын байқалады. Бұлардың екі кезеңнен өтеді: толық түрленіп дамитындар және шала түрленіп дамитындар. Жәндіктердің тұрақтылығын сақтауда айрықша маңызы бар. Олардың ішінде көптеген ауыл шаруашығы мен орман зиянкестері де жеткілікті: Қазақстанда әр түрлі , , , , , , т.б. - ; , , , , т.б. - ; , , , т.б. - аса қауіпті ауру қоздырғышын тарататын жәндіктер; , - пайдалы жәндіктер кездеседі. Сонымен қатар , , т.б. жәндіктер өсімдікті тозаңдандырады; , дернәсілдері топырақты қопсытады. Жәндіктердің сирек және жойылып бара жатқан 200-дей түрі (, , , кейбір түрлері, т.б.) қорғауға алынып, Қазақстанның «» енгізілген.

Шала түрленіп дамитындар (hemіmetamorphosіs) - төменгі сатыдағы қанатсыз жәндіктерге және жоғарғы сатыдағы жәндіктердің бірқатар ына тән даму жолы. Бұларға: , , , , , , , , , т.б. жатады. Шала түрленіп дамитындардың онтогенезі 3 сатыдан тұрады: , және (). Бұларда қуыршақ сатысы болмайды (қ. ). Бұлардың ерекшелігі жұмыртқадан шыққан дернәсіл ересек жәндікке ұқсайды және қоректенуі де ұқсас келеді. ларының қанаты болған жағдайда, дамуының соңғы сатыларында дернәсілдерінің де қанат нышандары пайда болады. Құрлықта тіршілік ететін Шала түрленіп дамитындардың дернәсілдерін - нимфа, ал суда тіршілік етуіне байланысты арнайы тыныс алу органдары (желбезектері) пайда болады, мұндай дернәсілдерді - наяда деп атайды. Бұларға біркүндіктер, көктемдіктер, тағы басқа жатады.

Буынаяқтылар типі-аяғы бунақтаған, екіжақты симметриялы, көпжасушалы жәндіктер. Денесінің сырты тығыз хитинмен қапталған. Осы типке жататын жәндіктердің барлығының аяқтарыбуын-буын бунақтармен жалғасқандықтан, буынаяқты жәндіктер деп аталған. Шер шарын мекндейтін жануарлар дүниесінің 80 пайыздан астамы буынаяқтылар үлесіне тиеді. Қазір ғылымға олардың 1 миллионнан астам түрлері белгілі. Буынаяқтылар типінің негізгі үш класы бар. Олар:шаянтәрізділер, өрмекшітәрізділер, бунақденелілер класы. Өзеншаяны, асшаян, таңқышаян, құршаян шаянтәріздестерге жатады. Өрмешітәріздестердің өкілдері: айқышты өрмекші, бүйі, қарақұрт, мизан. Бунақденелілердіңтүрі өте көп. Оларға тарақан, көбелек, маса, шегіртке, инелік, қоңыз, дәуіт кіреді. Буынаяқты жәндіктердің арғы тегі көпқылтанды буылтық құрттар деп аталады. Буылтық құрттардың негізгі айырмашылығы- денесі хитинді затпен қапталған. Хитин дегеніміз-жасуныққа ұқсас ағзалық зат. Шаянтәріздестерге хитинге әктенген заттар сіңеді. Ал, өрмекшітәріздестердің , бунақденелілердің хитинінде нәруыз көбірек болады. Мекені: құрылықта, топырақта, теңіз және тұщы суларда , басқа ағзаларда мекендейді. Буынаяқтылардың барлығына тән ортақ белгілер: екі жақты симметриялы , үш қабатты, алғашқы ауыздылар, денесі буылтықты, аяқтары буын-буын бунақтармен жалғасқандықтан, бұлар буынаяқты жәндіктер деп аталған. Дененің барлығы хитинді экзоқаңқамен қапталған. Хитин берік және жеңіл болғандықтан буынаяқтылардың тез қозғалуына көмектеседі. Хитин түлеп отырады. Жабынның ішкі жағынан жеке буда түрінде бұлшық еттер бекінеді, соның нәтижесінде дене бөліктері біріне -бірі тәуелсіз, дәлме-дәл, өте шапшаң және тиімді қозғалыс жасай алады. Жүрегі және қан тамырлары қанды дене қуысына айдайтындықтан, қанайналым жүйесі тұйықталмаған ашық жүйелі болады. Қан қызметін түссіз гемолимфа атқарады Асқорыту жүйесі алдыңғы және артқы ішектен тұрады., көптеген бездері болады. Тыныс алу жүйесі суда өмір сүретіндерде желбезек, құрлықтағыларда өкпе, жоғары сатыдағы буынаяқтыларда -трахеялық жүйе. Зәр шығару жүйесі қосалқы бездерден және мальпигий түтікшелерден тұрады. Жүйке жүйесі буылтық құрттарға ұқсас. Дара жыныстылар, тура және түрленіп дамиды. Шаянтәрізділер класының өкілдері: өзеншаяны, таңқышаян, асшаян, циклоп, омар, құршаян. Өрмекшітәрізділер класы: Өкілдері: құршаян, шаршылы өрмеші , құсжегіш өрмекші, ит кене.

Мекені: құрылықта тіршілік етеді. Ерекшеліктері: Дене екі бөліктен -баскөкірек және құрсақтан тұрады. Баскөкіректе 6 жұп аяқ орналасады. 1-ші жұп -күйісаяқ, 2-ші жұп -тұтқыаяқ. Қалған төрт жұп аяқ жүруге арналған. Құрсақта аяқ болмайды. Дем алу мүшелері -демтүтік, өкпе қапшығы. Қанайналым жүйесі ашық. жүйелі. Ірі арқа қан тамырыжүрек қызметін атқарады. Зәр шығару қызметін сатанбез және мальпигий түтіктері атқарады. Ас қорыту ішектен тыс жүреді.