Биология пәні Сабақ жоспары 9 сынып.

Биология 8 сынып кун-----------

Сабақтың тақырыбы Тыныс алу қозғалыстары Өкпе

Сабақтың мақсаты: Өкпенің құрылысына, тыныс алу және шығару қозғалыстарына, өкпеде болатын газ алмасу, ұлпа алмасу процесстеріне топтық жұмыс барысында сипаттама беру.

Сабақтың міндеттері: білімділік: оқушыларға ағзадағы тыныс алудың маңызын, өкпенің құрылысы және қызметі туралы білімді меңгерту, ғылыми көзқарастарын қалыптастыру;

дамытушылық: оқушылардың алған білімдерін жадында сақтау қабілетін дамытып жетілдіру, зейін қойып тыңдауға үйрету, өз беттерінше ізденуін қалыптастыру. Сабаққа белсенділіктері мен қызығушылықтарын арттыру;

тәрбиелік: оқушылар арасында ұйымшылдықты және сыйластықты ояту. Тұлғалық ізгілік қасиеттерге баулу және ұқыптылыққа, салауатты өмірге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Жаңа білімді меңгерту.

Сабақтың типі: Аралас сабақ.

Сабақтың әдісі: Талдау, түсіндіру, сұрақ-жауап, баяндау.

Көрнекілігі: интерактивті тақта, слайдтар, муляж, тірек-сызбалар, электронды оқулық.

Барысы: І Ұйымдастыру: а) дайындығы;

Б) немен танысады.

ІІ. Үй тапсырмасын тескру.

І. Өткенді білемізбе? Сұрақтар.

1.Тыныс алу жүйесі өте маңызды қандай қызмет атқарады? (газ алмасу)

2. Тыныс алу мүшелеріне не жатады? (мұрын,аңқа, көмей, кеңірдек бронхы)

3.Ауаны жұтқыншақтан кеңірдекке өткізеді? (көмей)

4. Көмей шеміршектерінің арасында қандай сілемейлі қабаттар болады?

(2 дыбыс сіңірі)

5. Ұзындығы 9-13 см өңештің алдында орналасқан түтік. (кеңірдек)

6. Диаметрі 0,2-0,3мм қабырғалары бір қабат эпителий жасушаларынан тұрады (альвеолла)

7. Мойынның алдыңғы жағында орналасқан іші қуыс шеміршекті мүше.(көмекей)

8. Қан жасушалары- лейкоциттердің мұрынқуысы үшін маңызы қандай?

(микробтарды жояды)

9.Дыбыс сіңірлері арасындағы кеңестік не деп аталады? (дыбыс саңылауы)

10.Тыныс алу органдарының ішінде ең үлкен орган? (өкпе)

ІІІ. Жаңа сабақ. «Тыныс алу мүшелерінің құрылысы» бейнеленген суреттер Өкпе - кеуде қуысының қабырғасына жанаса орналасқан серпімді, кеуекті мүше. Өкпеде қантамырлары көп болғандықтан, түсі қызғылт. Адамда 2 өкпе болады:

• Оң жақ өкпенің жүлгелері - үш бөлікке

• Сол жақ қкпені екі бөлікке бөледі.

Екі өкпенің біріне - бірі қараған ішкі бетінде өкпе қақпасы орналасқан. Ол арқылы өкпе артерия қантамырлары, ауатамырлары, жүйкелер өкпеге енеді, өкпе вена қантамырлары шығады. Екі өкпенің арасындағы кеңістікте жүрек сол жаққа таман орналасқандықтан, сол жақ өкпе сәл кішілеу болады. Әр өкпенің сыртын дәнекер ұлпасынан түзілген қабықша - өкпеқап қаптайды. Кеуде қуысының ішкі қабырғасы да астарлықпен астарланады. Астарлық қабаттарының арасында астарлық қуыс болады, онда ауа болмайды. Өкпе көпіршіктері серпімді болғандықтан, тыныс алғанда созылады. Өкпе көпіршіктері жүйке жүйесімен тығыз байланысты.

Тынысалу қозғалыстары - тынысалу және тынысшығару арқылы жүзеге асады. Демді ішке алғанда қабырғалар сәл көтеріліп, көкет тегістеледі. Кеуде қуысы кеңейеді. Көкет - диафрагма кеуде қуысын құрсақ қуысынан бөліп тұратын күмбез тәрізді бұлшықетті перде. Тыныс алғанда кеуде қуысының көлемі үлкейеді. Сыртқы қабырғааралық бұлшықеттердің жиырылуынан қабырғалар көтеріледі.Тынысалуға көкет пен қабырғааралық бұлшықеттерден басқа кеңірдек пен ауатамырлардың шеміршек арасындағы бұлшықеттер де қатысады.

Тыныс шығарғанда кеуде қуысы мен өкпенің көлемі кішірейеді. Көкет күмбезденіп, қайта қалпына келеді. Өкпе көпіршіктеріндегі қысым артып, ауа өкпеден ауа жолдары арқылы сыртқа шығарылады. Жиі тыныс шығарғанда ішкі қабырғааралық және құрсақтың бұлшықеттер қысылып жиырылады. Тынысалуға қабырғааралық еттер белсенді қатысса - «көкіректі» тынысалу типі ал көкет белсенді қатысса «құрсақты» тынысалу типі дейді.

Өкпедегі газ алмасу -тыныс алғанда атмосфералық ауаның құрамында 79 % - азот, 21% - оттек, 0,03 % - көмірқышқыл газы және т.б. болады. Тынысалу актысы кезінде өкпе көпіршіктерінен оттегі - қанға, көмірқышқыл газы өкпеге өтеді. Оттегін тасушы - гемоглобин.

Ұлпалардағы газ алмасу - ұлпа жасушаларындағы оттегінен артерия қанындағы оттегінің мөлшері көп болады. Оттегі қылтамырлардың қабырғаларынан жасушаларға өтеді де, оландың тіршілік әрекеттеріне жұмсалады. Ұлпаларда қан оттегін беріп, көмірқышқыл газына қанығады.

Өкпедегі және ұлпалардағы газ алмасу үш кезеңнен тұрады :

• сыртқы (өкпелік)

• газдардың қан арқылы тасымалдануы.

• ішкі (ұлпалық) газ алмасу деп аталады.

Балалар, «өкпе» дегеніміз не? Ол қайда орналасады? Қалай ойлайсыңдар, адамда өкпе нешеу? Және неше бөліктен тұрады?

Өкпе - кеуде (көкірек) қуысының қабырғасына жанаса орналасқан серпінді, борпылдақ (губчатый) мүше. Өкпеде қантамырлары көпболғандықтан, түсі қызғылт. Адамда 2 өкпе (оң жақ және сол жақ өкпе) болады. Оң жақ өкпені сайшалар (борозды) 3 бөлікке, сол жақ өкпені 2 бөлікке бөледі. Қкпенің сыртынан сайшалар сызығы анық білінеді. Екі өкпенің бір-біріне қараған ішкі бетінде өкпе қақпасы орналасқан. Ол арқылы өкпе артерия қантамырлары, бронхылар, жүйкелер өкпеге енеді, өкпе вена қантамырлары шығады. Өкпе толыпжатқан өкпе көпіршіктері мен жиі тарамдалған ұсақ бронхиолалардан түзілген. Бұлар өкпенің ішінде болады. Екі өкпенің арасындағы кеңістікке жүрек сол жаққа таман орналасқандықтан, сол жақ өкпе сәл кішілеу болады. Әр өкпенің сыртын дәнекер ұлпасынан түзілген қабықша - өкпе плеврасы (грекше «pleura» - бүйірі, маңы) қаптайды. Кеуде қуысының ішкі қабырғасы да плеврамен қапталған. Плевра қабаттарының арасында плевра қуысы болады, онда ауа болмайды. Плевра қуысында үйкелісті азайтатын сұйықтық болады.

Өкпе көпіршіктері серпінді болғандықтан тыныс алғанда созылады. Оның қабырғаларын орталық жүйке жүйесімен байланыстыратын жүйке талшықтары торлайды. Өкпе көпіршіктері орталық жүйке жүйесімен тығыз байланысты. Өкпе көпіршіктері мен капилляр қантамырларының қабырғасы өте жұқа болғандықтан, олардың арасында газдар еркін алмасады.

Адам 1 минутта неше рет тыныс алады?

Тынысалу қозғалысы. Тынысалу қозғалыстары - тынысалу және тыныс шығару арқылы жүзеге асады. Жаңа туған нәрестенің тынысалу қозғалыстары минутына 60 рет, ересек адамдарда 16-18 рет.Демді ішке алғанда қабырғалар сәл көтеріліп, көкет тегістеледі. Кеуде қуысы кеңейеді. Көкет - диафрагма кеуде қуысын құрсақ қуысынан бөліп тұратын күмбез тәрізді бұлшықетті перде. (Бұлшықеттерді естеріңе түсіріңдер).Тыныс алғанда көкеттің тегістелуі бұлшықет талшықтарының жиырылуынан болады. Тыныс алғанда кеуде қуысының көлемі үлкейеді. Кеуде қуысының қозғалысына сай өкпенің де көлемі үлкейіп, ауаға толады. Сыртқы қабырға аралық бұлшықеттердің жиырылуынан қабырғалар көтеріледі. Тынысалуға көкет пен қабырға аралық бұлшықеттерден басқа кеңірдек пен бронхылардың шеміршек арасындағы бұлшықеттер де қатысады.Тыныс шығарғанда кеуде қуысы мен өкпенің көлемі кішірейеді. Көкет күмбезденіп қайта қалпына келеді. Өкпе көпіршіктеріндегі қысым артып, ауа өкпеден ауа жолдары арқылы сыртқа шығарылады. Тынысалуға қатысатын бұлшықеттер босаңсып, көкет күмбезденіп көтеріледі.жиі тыныс шығарғанда ішкі қабырғааралық және құрсақтың бұлшықеттері қосылып жиырылады.Тыныс алуға қабырғааралық еттер белсенді қатысса - «көкіректі» тыныс алу типі дейді. Бұл көбіне әйел адамдарда байқалады. Көкет белсенді қатысса - «құрсақты» тыныс алу типі дейді, бұл ер адамдарда болады.

VІІ. Үйге тапсырма беру 40 параграф оқу

Биология 9 сынып кун----------------------

Сабақтың тақырыбы: Табиғи сұрыпталудын формалары .

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік: Табиғи сұрыптау, тіршілік үшін күрес, яғни эволюцияның қозғаушы күші жөнінде түсіндіріп ұғымдарын қалыптастыру.

2. Дамытушылық: Тірек - сызбамен жұмыс істей отырып жергілікті жер жануарлары мысалында эволюциялық күштер жөніндегі ой - өрісін дамыту, өз бетінше жұмыс істей білуге дағдыландыру.

3. Тәрбиелік: Батыл шешім қабылдауға, іскерлікке, сөйлеу мәдениетіне тәрбиелеу

Сабақтың типі: Жаңа білімді меңгерту

Сабақтың түрі: Ішінара ізденіс сабағы.

Сабақтың әдісі: Иллюстративтік - репродуктивті топтық, тірек сызбамен жұмыс. Үлестірме тапсырмалар.

Көрнекілігі: Ч. Дарвин портреті, тірек - сызбалар, оқушыға көмекші материалдар топтамасы.

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру

2. Үй тапсырмасын сұрау

3. Жаңа материалды түсіндіру

4. Бекіту сұрағы

5. Қорытынды.



Ұйымдастыру кезеңінен соң сыныпты 3 - топқа бөлу.

1 - топ К. Линней

2 - топ Ж. Ламарк

3 - топ Ч. Дарвин



І - кезең Әр топ ғалымдар еңбегімен таныстырады.

Карл Линней (1707 - 1778) - организмдерді алғаш рет топтастырып жүйеге келтірген швед ғалымы, жаратылыстанушы. өсімдіктер мен жануарларды класқа, отрядқа, туысқа, түрге бөлуді де бірінші болып ұсынған. Биологияға 1000 - ға жуық терминдерді енгізген. Жүйелеуде өсімдіктер мен жануарларды латын тілінде түрі мен туысын білдіретін қос атпен атауды ұсынды. «Табиғат жүйесі» атты еңбегі өте құнды болғандықтан 12 рет басылып шыққан.

Жан Батист Ламарк (1744 - 1829) - алғашқы эволюциялық теорияның негізін қалаушы француз жаратылыстанушы. Организмдердің бейімдеушілік қасиетін сыртқы орта жағдайымен байланыстыра зерттеді. Бұл эволюциялық теорияның дамуына қосқан зор үлесі болып есептеледі. Ғылымға «биология» терминін алғаш енгізген ғалым. «Француз флорасы», «Зоология философиясы» және т. б. ірі еңбектер жазған.

Чарлз Роберт Дарвин (1809 - 1882) - органикалық дүние эволюциясының негізін салған ағылшынның ұлы жаратылыстанушы ғалымы. «Бигль» кемесімен 5 жылға созылған саяхатта жинаған деректері - зерттеулерінің негізгі арқауы болды. Өзгергіштік, сұрыптау, тіршілік үшін күрес эволюцияның негізгі факторы екендігін және адамның төменгі сатыдағы жануарлардан шыққандығын дәлелдеді. Органикалық дүние эволюциясының себептері мен заңдылықтарын ашты. Еңбектері: «Табиғи сұрыпталу», «Түрлердің шығуы», «Үй жануарлары», «Адамның шығу тегі», «Жыныстық сұрыпталу», «Құрттар» және т. б.

ІІ - кезең үй тапсырмасын сұрау

Лездік сұрақтар қойылады әр топқа.

К. Линней

1. Өсімдіктермен жануарларды қажетті белгілеріне қарай сұрыптап, іріктеп алуды Ч. Дарвин қалай атады? (ҚОЛДАН СҰРЫПТАУ)

2. Ч. Дарвин қолдан сұрыптаудың қандай түрлерін айқындар берді? (Санасыз, әдістемелік)

3. Ч. Дарвиннің 1868 жылы шыққан еңбегі қалай аталады? (Үй хайуанаттары мен мәдени өсімдіктерінің өзгеруі)

4. Популяциядағы гендер жиынтығы қалай аталады? (Генофонд)



Ламарк

1. Қолдан сұрыптаудың ерекшелігін білу мақсатында Ч. Дарвин қай елдің ауыл шаруашылық практикасына көп көңіл бөлді? (Англия)

2. Санасыз сұрыптау дегеніміз не?

3. Ч. Дарвиннің 1859 жылы қандай еңбегі жарық көрді? (Түрлердің шығуы)

4. Бір кеңістікте тіршілік етіп, бір бірімен еркін шағылысып, ұрпақ беретін, бір түрге жататын даралардың жиынтығы? (Популяция)



Дарвин.

1. Қолдан сұрыптаудың нәтижесі қандай? (Іріктеме, қолтұқым)

2. Әдістемелік сұрыптау дегеніміз не?

3. Ч. Дарвиннің 1871 жылы қандай еңбегі жарық көрді? (Адамның шығу тегі)

4. Кенеттен болатын тұқым қуалайтын өзгергіштік қалай аталады? (Мутация)



ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру

Қолдан сұрыптау кезінде адам өзіне қажетті, пайдалы қасиеттері бар ұрпақтарды қалдырып, жарамсыздарын жойып реттейді. Ал бұл процесс табиғатта қалай жүзеге асады және табиғатта сұрыпталу бола ма? Табиғатта да ұдайы сұрыпталу болып жатады (1 - кесте). Барлық тірі организмдерге тән қасиет - тұқым қуалайтын өзгергіштік, сондықтан организмнің кез келген жұбы өздерінің артына ұрпақ қалдырады.Ч. Дарвин өсімдіктер мен жануарлардың жабайы түрлерінде айқын емес (жеке) өзгергіштік басымырақ болатынын дәлелдеді.

Қолдан сұрыптау

1. Егіншілік пен мал шаруашылығы дамығаннан кейін ғана пайда болды

2. Қолдан сұрыптау адамның араласуымен болады

3. Малдардың адамға пайдалы жақтарын жақсарту үшін белгілі жоспар бойынша сұрыптайды

4. Өсімдіктерді де пайдалы белгілерін қажетіне жарату үшін сұрыптайды.

5. Қолдан сұрыптаудың жағымсыз жақтары - пайда болған белгілері организмге зиян. Олар табиғатта дәрменсіз.

6. Жана іріктемелер (өсімдіктерде) мен қол тұқымдар (жануарларда) шығарылады. 1. Тіршілік пайда болғаннан бері үздіксіз жүреді.



Табиғи сұрыпталу

1. Тіршілік пайда болғаннан бері үздіксіз жүреді

2. Көзге көрінбейді, жүруі білінбейді.

3. Сұрыпталу кезінде организмге пайдалысы қалып, зияндысы жойылады.

4. Табиғи сұрыпталуға адамның ешқандай қатысы жоқ.

5. Ортаға жақсы бейімделгендері қалады, бейімделе алмағандары тіршілігін жояды.

6. Қоршаған орта мен популяцияда тепе - теңдік сақталады.

7. Жаңа түрлер пайда болады.

Айқын емес өзгергіштік организмдер үшін пайдалы, бейтарап немесе зиянды екендігін анықтады. Табиғатта барлық даралар ұрпақ қалдыра ма? Пайдалы белгілері бар даралар қандай факторлардың әсерінен сақталып, қалғандары жойылады? Осы сұрақтарға нақты жауаптар табу үшін Ч. Дарвин организмдердің көбеюін талдады.

Барлық организмдер ұрпақ қалдыруға тырысады, сондықтан қарқынды түрде көбейе бастайды. Көкнар өсімдігінің бір қауашағының ішінде 2900 - ден 3000 - ға дейін немесе одан да көп тұқымдар жетіледі. Бір түп көкнарда 10 қауашақ дамыса, онда жыл сайын жерге 30000 тұқым шашылады. Дәл осындай мысалды жануарлардан да келтіруге болады. Бекіре балығы 50 жыл тіршілік етеді, жыл сайын әрбіреуі 3 - 6 млн уылдырық шашады. Үй шыбынының біреуі 5 күнде 20 мың жұмыртқа салады. Құлмақ биті бір жазда 13 ұрпақ береді, әр ұрпаққа орта есеппен 100 жұмыртқа салады. Паразит құрттар күн сайын мыңдаған жұмыртқа бөледі. Мұндай қарқынды өсу ылғи бола бермейді, тек қолайлы жағдайға тап болғандары ғана өніп - өсіп тіршілігін жалғастырады. Түрлер неғұрлым көбірек қырылса, соғұрлым қарқынды дамиды, себебі қаркынды даму түрді сақтап қалудың "құралы". Сүтқоректілер мен құстардың 10 - 30%- ы ғана тірі қалады. Көп организмдер орта жағдайында орынның, қоректің, ылғалдың, жарықтың жетіспеуінен және жауына жем болудан қырылады.

Табиғи сұрыпталу - белгілі бір ортаға организмдердің тіршілігін сақтап бейімделуі.

Тіршілігін сақтап қалу үшін табиғатта ұдайы (үздіксіз) тіршілік үшін күрес жүреді. Егер арыстан шиебөрінің қорегін тартып алса, қорек үшін күрес жүреді; шөлді жердің шетінде өскен өсімдік құрғақшылыққа қарсы күреседі. Жыртқыш аңның (жолбарыс, арыстан) қорегі - шөпқоректі жануар, оны ұстап қорек етеді, ұстай алмаса аштықтан өзі өледі. Шөпқоректі жануарлар тіршілігін сақтап қалу үшін өсімдіктермен қоректеніп, мыңдаған өсімдіктерді жояды. Одан басқа жәндіктер (насекомдар) мен жалаңаш шырыштар да өсімдікпен қоректенеді, бұлар құстарға жем болады. Майда құстармен жыртқыштар қоректенеді. Осындай күрделі өзара байланысты Ч. Дарвин тіршілік үшін күрес деп атады.

Тіршілік үшін күрес - қоршаған орта мен организм арасындағы күрделі қарым - қатынастың жиынтығы.

Тіршілік үшін күрестің түрлері. Ч. Дарвин тіршілік үшін күрестің 3 түрін анықтады.

1. Түраралык күрес.

2. Түрішілік күрес.

3. Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына қарсы күрес.

Түраралық күрес - бір түр мен екінші түрдің арасындағы күрес:

а) жыртқыштың жағдайдағы бәсекелестік - қасқыр мен түлкінің аулайтыны қоян болғандықтан, қасқыр мен түлкінің арасында қорек үшін бәсекелестік туады. Қасқыр мен қоян, түлкі мен қоянның арасында тіршілік үшін күрес жүреді. Әрбір жыртқыш басқа жануардың арқасында тіршілік етеді. Бірі - жыртқыш тісімен, екіншісі - ұзын тырнағымен, үшіншісі - уымен жемтігін өлтіреді. Әр "түрге жататын өсімдіктер жарық, ылғал, қорек үшін бәсекелеседі. Топырақты жарып өніп шыққан өскіннің бәсекелестікте жеңгені ғана дамиды. Ол ересек өсімдікке айналып, көбею кезеңіне жетіп ұрпақ береді;

ә) паразиттік жағдайдағы бәсекелестік. Мысалдары ағаштары қалың болып өсетін ормандарда басқа өсімдіктерге оралып, сүйеніп өсетін өрмелегіш өсімдіктер (лианалар) (17 - сурет). Өрмелегіш сабақтары ұзын, жіңішке, әлсіз болғандықтан ағаштардың діңіне жылан тәрізді оралып, жыл сайын ұзарып өсе береді. Ең ұшына жеткенде қасындағы екінші ағашқа жабысып, өрмекшінің торындай айналасындағы ағаштарға шырмала береді. Ағашқа оралған сабақтар тұншықтырып, сабақ бойымен қоректік заттардың қозғалуын тежейді. Ағаш қурап қалады. Өрмелегіш лианалар тіршілігін жалғастыра береді. Мұндай лианалар, әсіресе тропиктегі ормандарда өседі.

Екінші мысал: 1918 жылы Еуропа табиғат зерттеушісі Жозеф Арнольди тропикте өсетін дүние жүзіндегі ең үлкен гүл (диаметрі - 1м, салмағы - 14 кг) Раффлезия гүлін тапқан (18 - сурет).

Гүлдің тамыры, сабағы, жапырағы жіпшеге айналған, сондықтан гүлі ағаштың түбінде жатады. Ағаш шырынымен қоректеніп, ағашты зақымдап, өсірмей тастайды. Иісі шіріген еттің иісіндей болғандықтан шыбын, шіркей, қоңыздар арқылы тозаңданады.

ІҮ. Бекіту сұрағы.

Ү. Қорытынды. Үйге тапсырма $42 191 бет оку

Биология 11 - сынып кун-----------------------

Сабақтың тақырыбы:. Адам эволюциясының бағыттары.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:«Адамның шығу тегі» тарауын халықтың даналық сөздерімен, нәсілдік, тектілік ұғымдарымен байланыстыру.

Дамытушылық: Оқушыларды нақыл сөздердің мазмұнын өз ойымен қорытынды жасауға үйрету.

Тәрбиелілік: Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас сабақ

Сабақтың әдісі: көрнекі баяндау. СТО элементін пайдалану

Сабақтың пән аралық байланысы:

Сабақтың көрнекілігі: сызба - нұсқа, тірек - сызба, кесте.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгендеу.



ІІ. Ой сергіту сұрақтары:

1. Қазіргі кезде адамның шығу тегін, дамуын және қазіргі кезге дейінгі қалыптасуын зерттейтін ғылым. (Антропология )

2. Адам пайда болған заман (Кайнозой)

3. Адамның тарихи дамуы ( Антропогенез)

4. Адамның қазып алынған сүйек қалдықтарын зерттейтін ғылым (Палеоантропология)

5. Крамоньондықтар кімдерге жатады? (Саналы адамға)

6. Қандай адамтәрізді маймылдың бас сүйек құрылысы мен көкірек бөлігінің жазықтығы адамға ұқсас болады? (Гиббон )

7. Қандай адамтәрізді маймылдың 385 анатомиялық белгілері адамға ұқсас? (Горилла)

8. 1871 жылы шыққан «Адамның шығу тегі және жыныстық сұрыпталу» еңбегінің авторы кім? (Ч.Дарвин )

9. Өте ертедегі адам - Қытай адамы (Синантроп )

10. Еңбек әрекеті, сөз, ойлау антропогенездің қозғаушы күшінің қай факторына жатады? (Әлеуметтік )

ІІІ. Жаңа сабақты меңгерту.

1. Электрондық оқулықпен жұмыс. Адамның түрлі нәсілдері.

2. Қосымша мәліметтер. Жер шарындағы барлық нәсілдер негізгі белгілері жөнінен өзара ұқсас. Миклухо - Маклай Жаңа Гвинея тұрғындарының арасында көп жыл болып, австралоидтық кіші нәсілге жататын папуастардың мәдени дамуы мен ой - өрісі басқа халықтардан бірде - бір кем

еместігін көрсеткен - ді. Адамзаттың ой - өрісі және ойлау қабілеті нәсіліне сәйкес еместігін И. М. Сеченов пен Н. Г. Чернышевский де дәлелдеп берді. Ежелгі адамдар (архантроптар). 1891 жылы голланд ғалымы Эжен Дюбуа Ява аралынан тасқа айналған ежелгі адамның қазба қалдықтарын тапты. Бұл қаңқа қалдықтарының бұдан бұрынғы 1,9 млн - 650 мың жыл аралығында өмір сүрген адамның сүйектері екендігі анықталды. Оны Эйсен Дюбуа питекантроп деп атады. Ол гректің "Pithekos" - маймыл және "anthropos" - адам сөзінен - алынып, маймыладам деген ұғымды білдіреді. Оның бас сүйегіндегі қас үсті доғасы ерекше алға қарай шығыңқы, маңдайы артқа қарай жазық тайқы болып келген. Ал шүйде сүйегі артқа қарай шығыңқы. Бұл адамтектес маймылдарға ғана тән белгілер. Оның миының салмағы 900 г, яғни адамтектес маймылдардың миынан біршама үлкен.Питекантроптың ортан жілігінің құрылысы адамның ортан жілігіне ұқсас болуы, оның тік екі аяқпен жүріп тіршілік еткенін аңғартады. Оның кейбір белгілерінің маймылға, ал кей белгілерінің адамға ұқсастығына байланысты оған маймыладам (питекантроп) деген ат берілді. Кейіннен оның қаңқа қалдықтары Қытай, Германия, Венгрия, Солтүстік және Оңтүстік Африка жерлерінен де табылды. Питекантроптың қаңқа қалдықтары табылған кезде, әлі де аустралопитектердің де, епті адамдардың да қаңқа қалдықтары табылмаған еді. Сондықтан көп уакытқа дейін питекантроптар адамтектес маймылдар мен адамдар арасын байланыстыратын тіршілік. Питекантроптар иесі саналып келді. Қазіргі кезде питекантроптарды архантроптарға (ежелгі адамдарға) немесе тік жүретін адамға ("ноmо erectus") жатқызады. Ежелгі адамдардың сыртқы дене құрылысының едәуір айырмашылықтарына қарамастан, олардың бәрін бір ғана түрге жатқызады. Архантроптар жер бетінде бұдан 1 млн жыл мен 500 мың жылдар аралығындағы кезеңде тіршілік еткен. Бұларды қаңқа қалдықтарының табылған жерлеріне сәйкес питекантроп, синантроп (қытай адамы), гейдельберг адамдары деп те атайды. Ежелгі адамдардың сыртқы белгілері аустралопитектермен, епті адамдармен салыстырғанда қазіргі адамдарға көбірек ұқсас әрі миының салмағы да үлкен. 750, 900 г, кейде 1000-1100 г-дай. Архантроптардың бойының ұзындығы 165-170 см, бұл белгілердің бәрі де олардың қазіргі адамдарға едәуір ұқсас екендігін дәлелдей түседі. Дегенмен архантроптардың қас үсті доғасы айқын байқалады әрі маңдайы тайқы және жазық, иегі алға қарай шығыңқы емес. Ежелгі адамдардың жақ сүйектері ірі, бас сүйегінің бет бөлімі жақсы дамыған, ал ми сауыты әлі де кішілеу.

Архантроптардың бір тобы - синантроптар (қытай адамы) Шығыс Азия аймағында тіршілік еткен. Синантроптардың қаңқа қалдығы 1937 жылы Пекин маңындағы үңгірден табылды. Олар аң терілерін киім ретінде пайдаланып, үңгірлерде тұрған және тас құралдарды әрі отты пайдаланған. Синантроптардың көп белгілері питекантроптармен салыстырғанда қазіргі адамдарға көбірек ұқсайды. 1907 жылы Германияның Гейдельберг қаласының маңынан ежелгі адамның қаңқа қалдығы табылған. Оны ғалымдар Гейдельберг адамы деп атап, архантроптарға жатқызды. Архантроптардың тіршілік әрекеттерінде де күрделі өзгерістер болғандығы байқалады. Олар көбіне ірі жануарларды ұжымдасып аулаған, отты пайдалана білген. Тастан құралдар жасауды жетілдірген. Тұрмыс қажетіне қарай тастардың шеттерін өткірлеп, үшкірлеп шапқыға, кескіге, қашауға ұқсас құралдар жасай білген. Архантроптардың тарихи даму кезеңіндегі негізгі ерекшеліктің бірі- сөздің пайда болуы. Сөз ежелгі адамдар арасындағы басты қарым- қатынас құралы болған. Өйткені олардың миының маңдай және самай бөліктерінің жақсы дамуы, дыбыстық ақпаратты қабылдау қабілетінің жақсы жетілгендігіне дәлел болады. Архантроптардың қаңқа қалдықтары Орталық және Солтүстік Африкадан, Оңтүстік Еуропа мен Алдыңғы Азия өңірінен де көптеп табылған. Бұл аймақтардан кейіннен архантроптар бірте-бірте Еуропа мен Азияның басқа да жерлеріне таралған деген пікірлер бар. Қазақстан жерінде де ежелгі адамдардың қоныс мекендері, пайдаланған тас құралдары мен аулаған жабайы жануарларының қаңқа калдықтары көптеп табылды. Басқалардың қаңқа калдықтары табылған емес. Соңғы жылдары Қазақстанда жүргізілген археологиялық зерттеу жұмыстары соны дәлелдейді. Тас дәуіріне қатысты тастан жасалынған құралдар Қазақстанда алғаш рет 1928 жылы Алтын Қолат жайлауының маңынан табылған. Кейіннен мұндай тас құралдар Жамбыл облысы Қызылту елді мекенінен де табылды. Осындай зерттеулер нәтижесінде ғалымдар Қазақстан жерінде ежелгі адамдардың қоныс мекендері шоғырланған бірнеше аймақты анықтады. Ондай аймақтарға Маңғыстау, Үстірт, Оңтүстік Қазақстандағы Қаратау, Солтүстіктегі ұсақ таулы Көкшетау және Нарын- Бұқтырма, Ертіс маңы жатады. Архантроптар, негізінен, үңгірлерде өмір сүрген. Көптеген ғалымдар орталық немесе солтүстік Африка жеріндегі архантроптардың топтарынан казіргі адамдар пайда болған деген пікірді қолдайды. Архантроптардан</ бастап қазіргі адамдардың келіп шығуы 500 мың жылдай уақыт аралығын қамтыған. Архантроптардың эволюциясында ми салмағының артуы, қоғамдасып тіршілік ету, еңбек құралдарын жетілдіре түсу және отты пайдалану - эволюцияның басты бағыттары болды

ІІІ. Сабақты бекіту.. Сөзжұмбақ шешу.



1. Қазақ халқы мен үндіс нәсілінің арасында ұқсастық бар екендігін айтқан ғалым.

2. Нәсілдердің бір тобы.

3. Нәсілдер туралы ұғымды ғылымға енгізген ғалым.

4. Әлеуметтік дарвинизм теориясын сынаған қоғам қайраткері.

5. Нәсілдердің бір тобы.

6. Нәсілдердің таралуы туралы пікір.

7. Нәсілдердің таралуы туралы пікір.

8. Әлеуметтік дарвинизм теориясын орыс ғалымы.

9. Нәсілдердің Солтүстік Америкада тараған тобы.



Шешуі: Монголоид.

ІV. Үйге тапсырма беру.

VІ. Оқушыларды бағалау. 217-226 бет оку

Өзін-өзі тану 11 сынып кун-----------------

Сабақтың тақырыбы: Ағайын - ер ырысы

Сабақтың мақсаты: Отбасы әдебі,ағайын - туыс туралы түсініктерін қалыптастыру.

Сабақтың міндеттері: Отбасының,ағайын - туғанның қадір - қасиетін ұғындыру.Туыстық атаулардың мәнін ашу.

Ағайын,туыс арасындағы сыйлаымды қарым - қатынасымның мәнін ұғындыру.

Ағайынды сыйлауға , құрметтеуге,салт - дәстүрді дәріптеуге,қадірін білуге тәрбиелеу

Сабақ түрі: Жаңа сабақты меңгеру. Әдіс - тәсілдері: Сұрақ - жауап,жағдаяатты шешу.

Сабақ барысы

I Ұйымдастыру II Өткенді пысықтау

«Отбасы,отау,отағасы,отанасы» деген ұғымдарды қалай түсінеміз?

Отбасы негізі дер ойлайсыз?

Отбасының берекелі болуы кімге байланысты?

Отбасы берік болуы үшін ерлі зайыптылар бойында қандай қасиеттер болуы шарт.

Отбасын құру үшін өзіңе қандай талаптар қоясын және отбасын құруға дайынсыңба?

Бала тәрбиесінде қандай отбасы ережелерін білесің?

Ұй жұмысын тексеру: Отбасы ережесі ішінен өзің таңдаған ережеге өз ойларын жазып келу.

III Жаңа сабақ: Өздеріңіз айтып өткендей адамгершілік қасиет ,саналылық барлығы отбасынан бастау алып,тұла бойына сіңеді екен.Отбасында адам бойына сіңіріп өсетін тәрбиенің бірі бұл - сыйластықты ұғыну.Олай болса бүгін біз «Ағайын - ер ырысы» атты тақырыптың мәнін ашып,ұғынбақпыз.

Шаттық шеңбері: Оқулығымызда қаз дауысты Қазыбек бидің ағайын туралы жырын барлығымыз оқып,талдайық.

Тілек тілеу.Ағайын - туысқандық деген ұғымдар ата - бабадан бізге мирас болып келе жатқан дәстүр.Қазақ ағайын,жегжат,туыстық қ/қатынасқа ерекше мән берген халық.Ешкім де туысқан - туғансыз,ағайынсыз емес..Ағайын туыс дегеніміз сол бір түбірден өскен бір ағаштың бұтақтары тәрізді.Көрген тәрбиесі,алған нәрі,бұрынғыдан қалған мирас мурасы,алпыс екі тамыры арқылы тұла бойға тараған қаны бір. Ағайынды қадір тұту,оларды сыйлау,қиыншылық кезеңде қол ұшын беру,қуанышына ортақтасу,бір - біріне тілектеc болып және әр адамның міндет

ІІІ Жаңа сабақ

Өздеріңіз айтып өткендей адамгершілік қасиет ,саналылық барлығы отбасынан бастау алып, адамның тұла бойына сіңеді екен.Отбасында адам бойына сіңіріп өсетін тәрбиенің бірі бұл - туыстықты,сыйластықты ұғыну.Олай болса бүгін біз «Ағайын - ер ырысы» атты тақырыптың мәнін ашып,ұғынбақпыз.

Әңгімелесу

Біздің бүгінгі сөз ететін қарым-қатынас түрі бұл үйлесімді қарым-қатынас.Қарым -қатынас жасау адамның ұлтына,салт- дәстүріне, мінез құлқына, темпераментіне және жас ерекшелігіне тікелей байланысты.Әсіресе сыйластық ұғымына қарым-қатынас ұғымына қазақ халқы ежелден мән беріп, оны салт -дәстүрмен ұштастырып күні бүгінге дейін жеткізіп келеді.

«Ағайын тату болса -ат көп, абысын тату болса -ас көп» деген мақалдың мағынасын қалай түсінесің?

Туыс-туғандардың қадірін алғаш қашан байқадың?

Қазақ халқының бауырмалдығы туралы қандай шығармалар оқыдың?

Мәтінмен жұмыс

А.Әбдіразақовтың «Ағайын» өлеңі берілген.Осы өлеңді төмендегі сұрақтар арқылы талдау.

Ағайынды өз қалауыңша таңдап алуға бола ма?

Ағайынмен тату болу үшін не істей алар едің?

Кестемен жұмыс

Ақсақал және ел ағасының ауыл жастары арасында үлкен сыйласымды қарым-қатынас орнаған.Ақылшы, әр іске төрелік жасаған, күрделі істерді шешкен.

Бата беру; ас қайыру; ат байлар.

Ағасы бардың жағасы бар;

Ата тұрып ұл сөйлегеннен без;

Ер адамның киімін аяқ асты етуге болмайды.

Келін

Келін өзі түскен жеріндегі әулеттің күйеуінен үлкен адамның алдында өте сыпайы, кішіге қамқор бола білген

Сәлем ету, қайын ағалары мен іні-сіңілеріне ат қойған. Келінге үй көрсету, бастаңғы беташарт.б

Келіні жақсы үйдің , керегесі алтын;

Келін бойын жасырады,даусын таудан асырады;

Абысын тату болса, ас көп.

Үйге оң аяқпен аттату;

Бетін ашуға ағайындардың ибалы келіндерге ұсыныс еткен;

Құда

Қазақ құдаларын құдайындай сыйлаған, төрден орын берген

Киіт беру, құда шақырып қонақ асы беру

Құда мың жылдық;

Назар аударуға М.Ниязбековтың мәтіні ұсынылған. Мәтінде туыстық қатынастың сабақтастық тобы анықталады

Өз жұрты -күншілдеу

Қайын жұрты -сынышыл

Нағашы- ізетті

Мәтінмен жұмыс

Ф. Оңғарсынованың « Бауырластарыма» өлеңін оқып, талдау.

Бауыр, туыс-туған, ағайын-жекжат туралы қандай мақал-мәтелдер білесің?

Өз бауырларыңа қандай тілектер айтар едің?

6.Дәйексөз

Бала болсаң, болғандай бол,

Ағайынға қорғандай бол

Н. Наушабекұлы

ІV. Үйге тапсырма

95-98 бет оку «Менің алтын тұғырым» тақырыбына өз отбасы туралы фото -көрме ұйымдастыру