- Учителю
- Таблицы Таблицы по морфологии - 5-6 класс
Таблицы Таблицы по морфологии - 5-6 класс
Сүз төркемнәре (части речи)Мөстәкыйль ( самостоятельные)
Исем (имя существительное)
Кем? Нәрсә?
Авыл, песи.
Сыйфат (прилагательное)
Нинди? Кайсы? Кайчангы?
Баллы, язгы, куркыныч.
Сан ( числительное)
Ничә? Күпме? Никадәр? Ничәнче? Ничәшәр? Ничәләп? Ничәү?
Өчәү, икешәр, унынчы, бишләп, тугыз.
Алмашлык ( местоимение)
Мин, бу, кем, һәркем, әллә кем, беркайчан.
Рәвеш ( наречие)
Ничек? Кая? Кайда? Кайдан? Күпме? Никадәр? Кайчан?
Элек, татарча, көмештәй, аз, кичен, түбәндә, шунлыктан, юри.
Хикәя фигыль (изъявительное наклонение глагола)
Нишли? Нишләде? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк?
Укый, караган, язды, барачак, сөйләр.
Боерык фигыль (повелительное наклонение глагола)
Нишлә?
Эшлә, кер.
Теләк фигыль ( желательное наклонение глагола)
Нишлим? Нишлик?
Танышыйм, төзим.
Шарт фигыль ( условное наклонение глагола)
Нишләсә?
Югалтса, сөйсә.
Сыйфат фигыль ( причастие)
Нишли торган? Нишләгән? Нишләячәк? Нишлисе? Нишләр? + существительное
Коелган алма, туасы бала, язылачак хикәя.
Хәл фигыль ( деепричастие)
Нишләп? Нишли-нишли? Нишләгәч? Нишләгәнче?
Уйнап, сөйли-сөйли, укыгач, язганчы.
Инфинитив
Нишләргә?
Укырга, көләргә.
Ярдәмче
Теркәгеч ( союз)
Һәм, ләкин, яки, чөнки, әгәр, шуңа күрә...
Бәйлек (послелог)
Белән, аша, кебек,аркылы, саен, таба, ...
Бәйлек сүзләр ( послеложные слова)
Ас, өс, ян, як, эч, тыш, чит, урта, ара, тирә, ...
Модаль
Кисәкчә ( частица)
Ап-, иң, дөм, гына, мыни, мы, бит, һич, -дыр
Хәбәрлек сүз (вспомогательные слова)
Кирәк, тиеш, мөмкин, ярый, бар, юк.
Кереш сүз (вводное слово)
Әйе, әлбәттә, мөгаен, хәер, зинһар, ниһаять, дөрес, һичшиксез, димәк, ди, гүя, югыйсә.
Ымлык ( междометие)
Ух, ах, ай-һай, ...
Аваз ияртемнәре ( звукоподраж. слова)
Мияу-мияу, чыж-чыж, ...
Бәйлекләр (послелоги)Баш һәм иялек килешне таләп итүчеләр (требующие именительный падеж, если с местоимением - то притяжательный падеж
Юнәлеш килешне таләп итә
(требует направительный падеж)
Чыгыш килешне таләп итүчеләр
(требующие исходный падеж
с другом- дустым белән
с отцом- әти белән
со мной- минем белән
с кем-то- белән
для - өчен
как - кебек, күк, төсле, шикелле
как (по объему)-чаклы, хәтле, кадәр, тикле
через- аркылы, аша
каждый - саен
по причине - сәбәпле
в состоянии- хәлдә, көенчә, килеш
хакында, турында, турыда - о
до - кадәр,чаклы, хәтле, тикле
из-за - күрә
навстречу - каршы
в сторону - таба
в сравнении- караганда
несмотря- карамастан
по отношению-карата
-га/-гә
-ка/-кә
соң - после
башта - сначала
бүтән - кроме
бирле - с (временное)
тыш, башка- кроме
элек - раньше
-дан/-дән
-тан/-тән
-нан/-нән
Бәйлек сүзләр (послеложные слова)
Чыршы янында - возле елки
өс - верх
ас - низ
як - сторона
ян - возле
каршы - напротив, навстречу
буй - по
тирә - вокруг
ара - между
эч - внутри
урта - середина
ал - перед
арт - за
Ымлыклар (междометия)
Междометия служат для выражения различных чувств, эмоций, волеизъявления, поэтому являются принадлежностью живой устной речи. Они тесным образом связаны с интонацией и в значительной степени с жестами и мимикой.
Эмоциональ ымлыклар
Императив ымлыклар
А! Илаһым!
Ай! И ходаем!
Их! Ай-яй!
Уф! Ай-вай!
Ух! Ах!
Эх! Ну!
Әй! Тфү!
Абау! У-у-у!
Ай-ой! Уй!
Фу! Ур-ра!
Ә-ә-ә! Эһем!
Әһә! Һай!
Алла! Һи!
Я!
Ау-у!
Яле!
Ягез!
Каравыл!
Тс-с!
Ш-ш-ш!
Хуш!
Чү!
Әй!
Әү!
Әйдә!
Хәл фигыль (Деепричастие)
Деепричастие - форма глагола, которая обозначает добавочное действие при основном действии, выраженном глаголом и отвечает на вопросы
что делая? что сделав?(Нишләп? Нишли-нишли? Нишләгәч? Нишләгәнче?1.
-ып/-еп/-п
укып чыктым - прочитал
2.
-а/-а; -ә/-ә; -ый/-ий; -и/и
көлә - көлә - смеясь
3.
-гач/-гәч; -кач/-кәч
әйткәч - сказав, когда сказал
4.
-ганчы/-гәнче
язганчы - пока не написал
уйнаганчы -чем играть, лучше...
Сыйфат фигыль (Причастие)
Причастие - форма глагола, которая обозначает признак предмета по действию и отвечает на вопросы какой? какая? какое? какие? (Нишләүче? Нишли торган? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк? Нишлисе? + исем)Хәзерге заман
1)-учы-үче
2)-а/-ә/-ый/-и + торган
Баручы (+ исем) - идущий
Яза торган -(+исем) - пишущий
Үткән заман
1)-ган/-гән/-кан/-кән
Укыган (+исем) - который прочел
Киләчәк заман
1)-ар/-әр/-ыр/-ер/-р
2)-ачак/әчәк/-ячак/-ячәк
3)-асы/-әсе/-ыйсы/-исе
Барыр (+исем) - который пойдет
Киләчәк (+исем) - который придет
Сөйлисе (+исем) - который расскажут
Шарт фигыль (Условное наклонение глагола)
-са/-сә
Тырышсам - если постараюсь
Сөйләсәм - если расскажу
Тырышсам, яхшы укырмын. - Если постараюсь, буду хорошо учиться.
Теләк фигыль (Желательное наклонение глагола)
-
Саклыйк - давайте беречь
-
Күрергә телим - хочу увидеть - күрәсем килә
-
Күрергә иде - увидеть бы - күрсәм иде
Табигатьне саклыйк! - Давайте беречь природу!
Исем фигыль (Имя действия)
Имя действия - это форма глагола, которая обладает признаками глагола и имени существительного. Образуется от глагольных основ, присоединением к ним аффиксов
-у/-ү
Кайту - возвращение
Китү - уходить
Мин институтта укуым белән горурланам. - Я горжусь учебой в институте.
Исемдә тартым категориясе (принадлежность)
Берлек сан (ед.число)
I зат минем (мой) -м/-ым/-ем
II зат синең (твой) -ң/-ың/-ең
III зат аны (его, ее) -ы/-е/-сы\-се
Күплек сан (мн.число)
I зат безнең (наш) -ыбыз/-ебез
II зат сезнең (ваш) -ыгыз/-егез
III зат аларның (их)-лары/-ләре
Исемнәрнең килеш белән төрләнеше (склонение имен сущ-ых)Название падежа
Вопросы
Аффиксы
Баш килеш
(Именительный падеж)
Кем? - Кто?
Нәрсә? - Что?
_
Иялек килеш
(Притяжательный падеж)
Кемнең? - Кого?
Нәрсәнең? - Чего?
-ның/-нең
Юнәлеш килеше
(Направительный падеж)
Кемгә? - Кому?
Нәрсәгә? - Чему?
Кая? - Куда?
-га/-гә
-ка/-кә
Төшем килеше
(Винительный падеж)
Кемне? - Кого?
Нәрсәне? - Что?
-ны/-не
Чыгыш килеше
(Исходный падеж)
Кемнән? - От кого?
Нәрсәдән? - От чего?
Кайдан?Каян? - Откуда?
-нан/-нән
-дан/-дән
-тан/-тән
Урын-вакыт килеше
(Местно-временный падеж)
Кемдә? - У кого?
Нәрсәдә? - У чего?
Кайда? - Где?
Кайчан? - Когда?
-да/-дә
-та/-тә
Порядок присоединения аффиксов в татарском языке
Основа + аффикс + аффикс + аффикс
множественного принадлежности падежа
числа
КҮЗ -ЛӘР -ЕМ -НЕҢ
Сыйфат дәрәҗәләре (степени сравнения прилагательных)Дәрәҗә исеме
Название степени
Ясалышы
Образование
Мисаллар
Примеры
Гади дәрәҗә
Положительная
Матур, кызыл, яшел
Чагыштыру дәрәҗәсе
Сравнительная
-рак/-рәк
Матур-рак,кызыл-рак
Яшел-рәк
Артыклык дәрәҗәсе
Превосходная
Частичное повторение
основы + -п; -м
усилительные частицы
иң, үтә, бик
(самый, очень, сильно)
Сап-сары
Кып-кызыл
Зуп-зур
Ямь-яшел
Иң матур
Кимлек дәрәҗәсе
Уменьшительная
-кылт/-келт
-гылт/-гелт
-сыл/-сел
-су
Яшькелт
Аксыл
Зәңгәрсу
Инфинитив
Инфинитив отвечает на вопросы: Что делать? Что сделать? Нишләргә? Что не делать? Что не сделать? Нишләмәскә? и образуется:
-
в положительной форме присоединением к основе на гласный -рга/-ргә;
к основе на согласный аффиксов -ырга/-ергә/-арга/-әргә;
-
в отрицательной форме - аффиксов -маска/-мәскә:
укы - укырга, укымаска;
эшлә - эшләргә, эшләмәскә;
кер - керергә, кермәскә
Инфинитив в речи часто употребляется со словами:
кирәк - надо; кирәкми - не надо;
ярый - можно, ярамый - нельзя;
мөмкин - можно, мөмкин түгел - невозможно, нельзя.
Хәзерге заман хикәя фигыль
(Настоящее время глагола изъявительного наклонения)
Утвердительная форма настоящего времени образуется от основы глагола присоединением аффиксов:
-а/-ә, -ый/-и.
Окончания отрицательной формы: -мый/-ми.
-
Бар-а кил-ә
-
Тыңл(а)-ый сөйл(ә)-и
-
Ю-а ту-а
-
Җы(й-а) я к(и)-я
-
Бар-мый кил-ми
Мин -м Без - быз/-без
Син -сың/-сең Сез - сыз/-сез
Ул - Алар -лар/-ләр
Билгеле үткән заман хикәя фигыль
(Очевидное прошедшее время глагола изъявительного наклонения)
-
Основа оканчивается на
Аффиксы
гласный или звонкий согласный звук
яз
кил
аша
глухой согласный звук
кит
кайт
-ды
-де
-ды
-те
-ты
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар - ма - ды.
Мин - ды - м Без - ды - к
Син - ды - ң Сез - ды - гыз
Ул - ды Алар - ды - лар
Билгесез үткән заман хикәя фигыль
(Прошедшее неочевидное время)
-
Основа оканчивается на
Аффиксы
гласный или звонкий согласный звук
яз
кил
аша
глухой согласный звук
кит
кайт
ган
гән
ган
кән
кан
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар - ма - ган.
Мин - ган - мын Без - ган - быз
Син - ган - сың Сез - ган - сыз
Ул - ган Алар - ган - нар
Билгеле киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее определенное время)
-
гласный
укы
эшлә
согласный звук
кил
яз
ячак
ячәк
әчәк
ачак
Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.
Бар - ма-ячак.
Мин - ачак - мын Без - ачак - быз
Син - ачак - сың Сез - ачак - сыз
Ул - ачак Алар - ачак - лар
Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее неопределенное время)
-
Основа оканчивается на
Аффиксы
гласный
укы
аша
согласный звук
кил
кайт
яз
түз
р
р
ер
ыр
ар
әр
Аффикс отрицательной формы: -мас/-мәс. Она прибавляется к корню слова.
Бар - мас.
Мин - ыр - мын Без - ыр - быз
Син - ыр - сың Сез - ыр - сыз
Ул - ыр Алар - ыр - лар
Алмашлык төркемчәләре
(Разряды местоимений)
-
Сан төркемчәләре (Разряды числительных)
-
Разряды
Примеры
Төп (основной)
Бер, унбер, унтугыз, егерме, йөз, мең, миллион, миллиард, ярты, өчтән бер
Тәртип (порядковый)
Беренче, алтынчы, егерменче, меңенче, унтугызынчы.
Бүлем (разделительный)
Берәр, икешәр, алтышар, өчәр-өчәр.
Чама (приблизительный)
Бер-ике, унбишләп, утызлап, йөзләгән, меңләп.
Җыю(собирательный)
Унау, өчәү, бишәү, икәү.
Саннарның язылышы.
-
1 бер
11 унбер
10 ун
2 ике
12 унике
20 егерме
3 өч
13 унөч
30 утыз
4 дүрт
14 ундүрт
40 кырык
5 биш
15 унбиш
50 илле
6 алты
16 уналты
60 алтмыш
7 җиде
17 унҗиде
70 җитмеш
8 сигез
18 унсигез
80 сиксән
9 тугыз
19 унтугыз
90 туксан
10 ун
20 егерме
100 йөз
21 егерме бер
1000 мең
7 җиде
83 сиксән өч
17 унҗиде
117 бер йөз унҗиде 1117 бер мең бер йөз унҗиде
Рәвеш - (Наречие)
Наречие образуется с помощью окончаний: -ча/-чә; -дай/-дәй/-тай/-тәй; -лай/-ләй; -ыш-лый/- еш-ли; -лап/-ләп; -гары/-гәре; -ын/-ен/-н; -лата/-ләтә.Төркемнәре:
-
Теркәгечләр
(Союзы)
-
Тезүче (сочинительные)
Ияртүче (подчинительные)
-
Җыючы (соединительные): һәм, да, дә, та, тә, вә, янә, тагы, ни...ни... (и)
-
Каршы куючы (противительные): ләкин, әмма, фәкать, бәлки, тик, ә (но)
-
Бүлүче (разделительные): я, яки, яисә (или)
Чөнки (потому что), ки, гүя, гүяки (словно), әгәр (если), хәтта (даже), әйтерсең, диярсең (словно), гәрчә (хоть и), ягъни (значит), аеруча, бигрәк тә (особенно).
-
Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль
(Будущее неопределенное время)
-
гласный
укы
аша
согласный звук
кил
кайт
яз
түз
р
р
ер
ыр
ар
әр
Аффикс отрицательной формы: -мас/-мәс. Она прибавляется к корню слова. Бар - мас.
Мин - ыр - мын Без - ыр - быз
Син - ыр - сың Сез - ыр - сыз
Ул - ыр Алар - ыр - лар
-
Тезүче (сочинительные)
-
Разряды